LexUZ sharhi
Mazkur Nizom O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2006-yil 17-yanvardagi 1/8-sonli “O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari elektron tizimlarida axborotni muhofaza qilish to‘g‘risida Nizomni tasdiqlash haqida”gi qaroriga (ro‘yxat № 1552, 2006-yil 13-mart) muvofiq o‘z kuchini yo‘qotgan.
Ushbu Nizom Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 19-yanvar 15-son “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining takliflari to‘g‘risida”gi qaroriga asosan ishlab chiqilgan bo‘lib, u Hisob-kitob kassa markazlarining balanslarida aks ettirilgan hamda Hisob-kitob kassa markazlarining elektron to‘lovlar tizimi orqali o‘tkazilgan to‘lov hujjatlaridagi ma’lumotlarni muhofaza qilish maqsadida joriy etilmoqda.
1.1. Barcha Hisob-kitob kassa markazlarida amaliyot kuni natijalariga ishlov berish maqsadida barcha texnologik jarayonlarni Bank amaliyot kuni (BAK) dasturlari talablariga asosan bajaruvchi hamda memorial ordyerlarni yozuvga chiqarilishini o‘z ichiga olgan bank amaliyoti kuni tarmoq dasturi qo‘llanilib, u O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan ishlab chiqilib, amalga kiritilgan me’yoriy hujjatlar talablariga javob berishi lozim.
1.2. Har bir mas’ul ijrochi, bo‘lim boshliqlari, bosh buxgalter o‘rinbosarlarining xonalariga o‘rnatilgan ishchi stansiyalari ularga kirish uchun — nomli parollarga ega bo‘lishi va shu bilan birga global tarmoqqa ulanib ishlash vakolatiga ega bo‘lgan xodimlarning ishchi stansiyalari mazkur tarmoqqa ulanishga ruxsat beruvchi dasturli — apparatli vositalar bilan jihozlanishi lozim.
1.3. Hisob-kitob kassa markazi (HKKM)ning bosh serveri HKKM ichki vakillik hisobvarag‘i qoldig‘i bilan hamda elektron to‘lov hujjatlari bilan to‘g‘ri taqqoslanganligini ko‘rsatuvchi fayllarni belgilangan tartibda dasturiy yo‘l bilan shakllantirishi lozim.
1.4. Bank amaliyot kuni butun kompleksini yil boshidan e’tiboran o‘sib boruvchi yakunlar bilan har kuni dasturiy yo‘l bilan arxivlashtirishni tashkil qilish lozim, Arxivni saqlash muddati 10 yil.
1.5. HKKMlar tomonidan kamida ikkita qo‘shimcha arxiv saqlash punktlari tashkil etilishi va u yerda arxivlarning nusxalari saqlanishi lozim.
2.1. Har bir HKKM undagi amaliyot kunini tashkil etish hamda elektron to‘lovlar tizimi orqali banklararo hisob-kitoblar amalga oshirish bo‘yicha 1 va 2-ilovalarga muvofiq tuzilma tashkil etishi shart.
2.2. HKKMning rahbarlari, bosh buxgaltyerlari bank balansida va elektron to‘lovlar tizimi orqali o‘tkazilgan to‘lov hujjatlarida aks ettirilgan ma’lumotlarning qonuniyligi va but saqlanishi uchun, shuningdek ma’lumotlarning to‘g‘ri arxivlashtirilishi uchun shaxsan javob beradilar.
2.3. Barcha kirim-chiqim ordyerlari alohida xonada joylashgan va lokal tarmoqqa ulangan printerda qog‘ozga tushirilishi va belgilangan tartibda imzolar bilan rasmiylashtirilishi lozim.
2.4. HKKMning rahbarlari pul va tovar boyliklariga bevosita xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar bilan amaldagi mehnat shartnomasiga muvofiq to‘liq moddiy javobgarlik to‘g‘risida yozma shartnoma tuzishlari lozim.
2.5. Agar yo‘l qo‘yilgan tartibbuzarliklar natijasida tijorat banki mijozlarga, Markaziy bankka, soliq organlariga jarima to‘lab zarar ko‘rgan bo‘lsa, aybdor shaxslar mehnat to‘g‘risidagi qonunchilikda ko‘zda tutilgan hajm va tartibda moddiy javobgarlikka tortiladi.
Agar xodim elektron to‘lovlar tizimi orqali mijozlarning hisobvaraqlardan yoki bankning ichki hisob varaqlaridan mablag‘larni hisobdan chiqarmasdan elektron to‘lovlar hujjatlari fayllarini jo‘natganligi natijasida HKKMga zarar yetkazgan bo‘lsa, zarar mehnat qonunchiligida belgilangan tartibda undirib olinadi.
Ichki audit xodimi har kuni, bank amaliyot kuni tugab, buxgalteriya hujjatlari hisoblab chiqilib, ular kunlik aylanmalarning jamlama ma’lumotlari bilan solishtirilganidan keyin har bir hujjatni shaxsiy hisobvaraqlar bilan taqqoslab, haqiqatan ham mablag‘lar to‘lovchining hisobvarag‘idan chiqarilganini tekshiradi hamda birma-bir tekshiruv o‘tkazganini kundalik hujjatlar muqovasiga imzo chekish yo‘li bilan tasdiqlaydi. Mablag‘larning hisobvaraqlardan noto‘g‘ri chiqarilgani aniqlansa, bu haqda bank rahbariga yozma ravishda xabar beradi. Rahbar tafsilotlarni aniqlaganidan keyin aybdorlarga nisbatan yuqorida aytilgan choralarini qo‘llaydi. Takqoslash nihoyasiga yetkazilgach, ichki audit xodimi bankning kundalik hujjatlarini joriy arxivga topshirib, bu haqda maxsus daftarga imzo chektirib oladi. Shundan keyin mazkur daftarni har kuni boshqaruvchiga olib boradi, shu maqsadda ochilgan uning daftariga hujjatlar birma-bir tekshiriladi va arxivga topshirilgani to‘g‘risida imzo chekadi.
2.6. Barcha kiruvchi va chiquvchi to‘lov hujjatlari har kuni HKKM tomonidan daxl etishga berilmaydigan ko‘rinishida dasturiy arxivlanadi. Arxivning saqlanish muddati 10 yil.
2.7. 1-ilovada ko‘rsatib o‘tilgan, HKKM tomonidan ochishga ruxsat etilmagan arxivlarni yig‘ish uchun mo‘ljallangan arxivator (arxivator — axborotni bir marotaba yozish va ko‘p marotaba o‘qish uchun mo‘ljallangan qurilma) kaliti Markaziy bankning Xavfsizlik va axborotni muhofaza qilish Departamenti xodimlarida saqlanadi.
HKKM tomonidan daxl etishga berilmaydigan arxiv dasturiy ravishda arxivatorga ko‘chirilishi (nusxalanishi) va bunda arxivning qog‘ozdagi yozuvi chiqarilishi shart. Yozma shaklda chiqarilgan arxivda uni chiqarilgan vaqti, sanasi, axborotning hajmi, yozuvning oxirida arxivlashtirgan shaxsning familiyasini, ismi-sharifini, imzosini hamda tashqi saqlovchi qurilmaning nomini o‘z ichiga olgan bo‘lishi shart. Yozuvga chiqarilgan ma’lumot seyfda saqlanishi lozim.
2.8. HKKMda elektron arxiv ma’lumotlarini to‘g‘ri yig‘ish va saqlash uchun javobgar shaxslar bank buyrug‘i orqali tayinlanadi (BAK arxivlarini yig‘ish va HKKM tomonidan daxl etishga berilmaydigan arxivni yig‘ish uchun javobgarlar), bunda bosh buxgalter doimiy ravishda arxivlarni to‘g‘ri yig‘ilishini nazorat qilib boradi.
2.9. Markaziy bank Xavfsizlik va axborotni muhofaza qilish Departamenti xodimlari HKKMdagi rejali tekshiruvlarini amalga oshirish vaqtida, Bank amaliyot kuni kompleksining arxivlari va shifrlangan to‘lov fayllarini ochmasdan (rasshifrovka qilmay), ularni tanlov asosida nomi va sanasi bo‘yicha tekshirib ko‘rib, qog‘ozga tushirilgan ma’lumotlar bilan solishtiradilar.
Zarur hollarda, avtomatlashtirilgan bank texnologiyasi tizimida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar va qoidabuzarliklarning sababini aniqlash uchun komissiya tuziladi va HKKM tomonidan daxl etilishi ruxsat berilmagan arxivlar batafsil tekshirib chiqiladi.
Komissiya tarkibiga: Markaziy bankning vakolatli vakillari, HKKM rahbari, bosh buxgalteri, arxivlar uchun javobgar shaxs va tarmoq administratori kiritilishi shart.
2.10. Barcha elektron to‘lovlar jo‘natilish vaqtida elektron imzo bilan tasdiqlangan va shifratsiya bilan himoyalangan bo‘lishi shart. HKKM tomonidan Hisob-kitoblar markaziga uzatish uchun tayyorlangan elektron to‘lov hujjatlari, bosh buxgalter tomondan ularning to‘liqligi va to‘g‘ri tuzilganliga tekshirib chiqiladi. Elektron hujjatlar, bosh buxgalter tomonidan asl nusxalari bilan solishtirib, tekshirib chiqilganidan keyin (bosh buxgalter bo‘lmagan vaqtida HKKM buyrug‘i bilan elektron imzo qo‘yish uchun bosh buxgalter o‘rinbosari tayinlanadi) elektron imzo bilan tasdiqlanadi (imzo elektron kartochkada yoki disketada bo‘lishi mumkin).
2.11. Axborot avtomatik tarzda Bank amaliyot kunida shifratsiya jarayonidan o‘tish va Axborotlashtirish bosh markaziga, viloyatlarda Hududiy axborotlashtirish markaziga yuborilishi lozim. Elektron kartochkasidagi yoki disketadagi elektron imzo Bosh buxgalterda, uning muhrlanadigan seyfida saqlanishi lozim. Elektron imzoni boshqa xodimlarga berish qat’iyan man qilinadi.
2.12. HKKMning mas’ul xodimlari tomonidan elektron imzo bilan ishlash texnologiyasi tartibi buzilgan hollarda, aybdor shaxslar joriy qonunlar asosida javobgarlikka tortiladilar.
2.13. HKKM bilan viloyat axborotlashtirish markazlari orasidagi aloqa tarmoqlari buzilganda elektron axborotlar disketalar yordamida uzatilishi va qabul qilinishi mumkin.
2.14. Disketalar yordamida elektron axborotlarni uzatish, boshqa ruxsat etilgan usullardan foydalanish imkoniyati bo‘lmagan favqulodda hollarda qo‘llanilib, u quyida keltirilgan tartibda amalga oshiriladi:
a) Hududiy axborotlashtirish markaziy yoki Bosh axborotlashtirish markazi bilan elektron axborotlarni disketalar yordamidagi almashuvini amalga oshirish uchun, almashuv tashabbuskori tomonidan axborotni qabul qiluvchi tashkilot boshlig‘i nomiga xat yuboriladi. Xatga tashabbuskor rahbarning imzosi qo‘yilgan bo‘lib, unda sanani, elektron axborotlarni disketa orqali o‘tkazilishining sababini, axborotni disketa orqali uzatuvchi yoki qabul qiluvchi xodimning familiyasini va lavozimini, disketa to‘g‘ri tayyorlanganligining tasdig‘i olinganligini ko‘rsatish lozim.
HKKMning hisoblash markaziga uzatish uchun tayyorlagan axboroti, uning bosh buxgalteri tomonidan tekshiriladi va mashina yozuviga chiqariladi.
b) Elektron axborotlarni disketa orqali uzatishga tayyorlashda, kamida ikkita disketa — asosiy va qo‘shimcha disketalar tayyorlanishi zarur va quyidagilarga rioya qilish lozim:
uzatishga mo‘ljallangan fayllarning nomi 8,3 formatda (8 bayt — fayl nomining uzunligi Z bayt — fayl kengaytmasining uzunligi) bo‘lishi kerak;
axborot disketaga standart ko‘chirish dasturlari orqali ko‘chiriladi (MS DOS operatsion sistemasidagi SORY buyrug‘i, Norton Commander vositalari, Windows vositalari);
har bir disketaga ikkitadan ma’lumotnoma ilova qilinishi kerak bo‘lib, ularda: disketaning taqqoslash raqami, ya’ni muvofiq disketaga qo‘yilgan raqam bilan mos tushadigan raqam, uzatishga mo‘ljallangan barcha fayllarning nomi, hajmi, fayllar yaratilgan sana va vaqti, ma’lumotnomaning olingan vaqti va kunini, ijro etuvchining, ya’ni ma’lumotnoma olgan xodimning familiyasi va lavozimi ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak (ma’lumotning shakli 3-ilovada keltirilgan);
v) HKKM tomonidan Hududiy axborotlashtirish markaziga (Axborotlashtirish Bosh Markaziga) axborotni disketada yetkazuvchi sifatida bosh muxosib, bosh muxosib yordamchisi yoki vakolatli boshqa xodim bo‘lishi mumkin.
g) Axborotni disketada qabul qilib oluvchi Hududiy axborotlashtirish markazi (Axborotlashtirish Bosh Markazi) xodimi quyidagilarni bajarishi zarur:
ma’lumotnomalarning mavjudligini va ularda zarur bo‘lgan rekvizitlarning qayd qilinganligini tekshirishi;
o‘zi olgan ma’lumotnomalarni disketa bilan birga keltirilgan ma’lumotnomalarga solishtirib ko‘rishi lozim.
d) Barcha shartlarga rioya qilingandagina Hududiy axborotlashtirish markazi (Axborotlashtirish Bosh Markazi)ning axborotni disketada qabul qilib oluvchi xodimi quyidagilarni bajaradi:
disketa bilan birga taqdim etilgan ma’lumotnomalarning birini va qabul qilish vaqtida olingan ma’lumotnomaning bir nusxasini disketa bilan qo‘shib qaytarib beradi;
disketa bilan keltirilgan ma’lumotnomalarning va qabul qilish vaqtida olingan ma’lumotnomalarning ikkinchi nusxalarini kundalik hujjatlarga tikib qo‘yadi;
favquloddagi holatlar daftariga, axborotning disketa orqali qabul qilinganligini yozib qo‘yadi. Shu bilan birga daftarga axborotning qabul qilingan sanasi, vaqti, qabul qilingan fayllarning nomi va hajmi, axborot uzatuvchining rekvizitlari kiritib boriladi. Disketa orqali axborotni qabul qilgan xodim daftarga o‘z imzosini qo‘yadi;
disketa orqali qabul qilingan axborotlarni belgilangan joyga to‘g‘ri uzatilishini nazorat qilib boradi.
e) Axborotni disketada qabul qilib oluvchi Hududiy axborotlashtirish Markazi (Axborotlashtirish Bosh Markazi) xodimi, o‘rnatilgan qoidalarga asosan qabul qilingan axborot mazmunining xatoligiga javobgar emas.
j) Hududiy axborotlashtirish Markazi (Axborotlashtirish Bosh Markazi)ning axborotni disketalar orqali uzatuvchi xodimi, uzatish qoidalarining barchasiga rioya qilgani holda, disketaning holatiga va vujudga kelgan yaroqsiz joylariga javobgar bo‘lmaydi.
3.1. Markaziy bank hududiy bosh boshqarmalarining vakolatli buxgalteriya xodimlari har oyda bir marotaba HKKM tomonidan mazkur Nizom talablarining bajarilishi ustidan tekshiruv o‘tkazishadi.
Tekshirishlar natijasi dalolatnoma bilan rasmiylashtirilib, unda keltirilgan qoidabuzarlik va kamchiliklarni bartaraf etish choralari ko‘rilgan holda Bosh banklarga yuboriladi.
3.2. Mazkur Nizom talablarining bajarilishi yuzasidan tekshiruv Markaziy bankning ichki audit departamenti tomonidan kamida bir yilda bir marotaba olib boriladi.