15.05.2008 yildagi 12-son
Hujjat kuchini yo‘qotgan 24.05.2019
 LexUZ sharhi
Shu munosabat bilan, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 17-moddasiga asosan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Tushuntirilsinki, Jinoyat-protsessual kodeksining 510-moddasiga muvofiq nazorat tartibida ish yuritish nazorat protesti bildirish to‘g‘risidagi iltimosnoma (bundan buyon-iltimosnoma)ga muvofiq qo‘zg‘atiladi. Bunday iltimosnoma bilan mahkum (oqlangan shaxs), uning himoyachisi yoki qonuniy vakili, jabrlanuvchi yoki uning vakili, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar yoki ularning vakillari murojaat qilishga haqli.
2. Qonunga ko‘ra iltimosnoma, nazorat protesti (bundan buyon — protest) bevosita JPK 519-moddasiga muvofiq shikoyat qilinayotgan sud qarorini qayta ko‘rib chiqish vakolatiga ega bo‘lgan nazorat instansiyasi sudiga beriladi.
3. Qonunda iltimosnoma (protest) berish uchun biron bir muddat belgilanmagan. Shu bilan birga, JPK 513-moddasi mazmuniga ko‘ra, hukm (ajrim) qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab bir yil o‘tgandan so‘ng berilgan iltimosnoma (protest), basharti unda og‘irroq jinoyatga doir qonun moddalarini qo‘llash zarurligi, jazoni kuchaytirish yoki mahkumning ahvolini og‘irlashtiradigan boshqa o‘zgarishlar (mahkumni o‘ta xavfli retsidivist deb topish, jazoni ijro etish koloniyasining qattiqroq turini belgilash, shartli hukmni bekor qilish, undiruv miqdorini ko‘paytirish, basharti bu jinoyat kvalifikatsiyasini mahkumning ahvolini og‘irlashtiruvchi tomonga o‘zgartirishga olib kelsa va h.k.), shuningdek oqlov hukmini yoxud ishni tugatish to‘g‘risidagi ajrimini bekor qilish nazarda tutilgan bo‘lsa, sud tomonidan qanoatlantirilishi mumkin emas.
5. Jinoyat-protsessual kodeksi 514-moddasiga muvofiq iltimosnoma nazorat instansiyasi sudi tomonidan u kelib tushgan kundan boshlab bir oy mobaynida, ish chaqirtirilgan va tekshirib chiqilgan hollarda esa — ikki oygacha bo‘lgan muddatda ko‘rib chiqilishi kerak. Bu muddatga ishni nazorat instansiyasida ko‘rish uchun JPK 483-moddasida belgilangan vaqt qo‘shilmaydi.
7. Jinoyat-protsessual kodeksi 76 va 516-moddalariga muvofiq, chaqirtirilgan yoki protest bilan kelib tushgan jinoyat ishi ushbu ishning ko‘rilishida muqaddam ishtirok etmagan sudya tomonidan o‘rganib chiqilishi lozim. Qonun mazmuniga ko‘ra bunday qoida iltimosnomani ko‘rib chiqishga nisbatan ham qo‘llanilishi kerak.
11. JPK 518-moddasi mazmuniga ko‘ra protest bildirgan shaxs sud majlisida protestni ko‘rib chiqish boshlangandan so‘ng uni qaytarib olish yoki unga o‘zgartirish kiritish huquqiga ega emas. Biroq sud majlisi davomida protest vajlari o‘zgartirilishi mumkin.
13. JPK 480-moddasining birinchi qismi mazmuniga ko‘ra nazorat instansiyasi sudi mazkur instansiya sudida qatnashish vakolatiga ega bo‘lgan prokurorni har bir ish bo‘yicha oldindan xabardor etish choralarini ko‘rishi shart.
Ayni paytda, qonunga ko‘ra nazorat instansiyasi sudida prokurorning ishtiroki shart bo‘lib, bunday holda, JPK 25-moddasining birinchi qismi, 51-moddasi birinchi qismining 6-bandi va ikkinchi qismi mazmunidan kelib chiqib, ushbu instansiyada himoyachining ishtiroki ham ta’minlanishi shart (JPK 52-moddasida ko‘rsatilgan hollar bundan mustasno). Shu sababli prokuror yoki himoyachi kelmagan hollarda ishning muhokamasi keyinga qoldirilishi kerak.
Nazorat instansiyasi sudida ishning muhokamasi JPK 520-moddasida nazarda tutilgan qoidalar asosida olib boriladi.
JPK 481-moddasiga muvofiq qo‘shimcha materiallar sud tomonidan tergov organlariga muayyan tergov harakatlarini o‘tkazish to‘g‘risida topshiriq berish yo‘li bilan ham olinishi mumkin. Bu haqda nazorat instansiyasi sudi ajrim chiqaradi, ishning muhokamasi esa keyinga qoldiriladi.
Nazorat instansiyasi sudi jinoyat ishini faqat shaxs sudlangan yoki oqlangan ayblov doirasida ko‘rib chiqadi. Biroq shikoyat (protest) kim tomonidan berilganligidan qat’i nazar, JPK 494-moddasiga muvofiq, sud ishni yangidan sudda ko‘rishga yubormay yoki qayta tergov yuritish uchun qaytarmay turib, o‘z qarori bilan jazoni kuchaytirishga, shuningdek og‘irroq jinoyatga doir qonunni qo‘llashga haqli emas.
19. JPK 482-moddasiga muvofiq nazorat instansiyasi sudi shikoyat (protest)da bayon etilgan vajlar bilangina chegaralanmasdan, sud qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini to‘la hajmda (taftish tartibida) tekshirishga majbur.
JPK 533-moddasi birinchi qismi uchinchi bandida ko‘rsatilgan asoslar mavjud bo‘lganda — hukmning ijrosini kechiktirishga;
22. JPK 484-moddasida sud qarorlari bekor qilinishi va o‘zgartirilishi uchun umumiy asoslar belgilangan bo‘lib, nazorat instansiyasi sudi, ishning muayyan holatlaridan kelib chiqqan holda, ularni u yoki bu tarzda qo‘llashi mumkin.
Jinoyat-protsessual kodeksi normalari buzilishiga yo‘l qo‘yilgan bo‘lib, ularning nazorat instansiyasida bartaraf etilishi sud qarorlari o‘zgartirilishiga olib kelsa;
Jinoyat kodeksi normalari noto‘g‘ri qo‘llanilgan bo‘lib, biroq nazorat instansiyasi sudi bu xatoni mahkumning ahvolini og‘irlashtirmay turib tuzatishi mumkin bo‘lsa;
qilmishni Jinoyat kodeksining boshqa moddasiga (bir necha moddalariga) qayta kvalifikatsiya qilishga, agar bu mahkumga hukmda bayon qilinganidan jiddiy farq qiladigan ayblov qo‘yilishiga yoki unga og‘irroq jazo tayinlanishiga olib kelmasa;
JK 70—72-moddalarida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lganda — mahkumni jazodan ozod qilishga yoki shartli hukm qo‘llashga;
Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddasi sanksiyasi doirasida yoki shu Kodeks 57-moddasini qo‘llagan holda jazo miqdorini kamaytirishga yoki boshqa yengilroq jazo (asosiy va qo‘shimcha) tayinlashga;
Asosiy jazo yengillashtirilganda, shu jumladan JK 57-moddasi qo‘llanilganda ham nazorat instansiyasi sudi hukmning qo‘shimcha jazo tayinlash haqidagi qismini o‘zgarishsiz qoldirishi mumkin.
26. JPK 494-moddasi birinchi qismi talablariga rioya etgan holda mahkumning qilmishi Jinoyat kodeksining bir moddasidan ikki va undan ortiq moddalariga qayta kvalifikatsiya qilinganda, nazorat instansiyasi sudi hukmga tegishli o‘zgartirishlar kiritishi va JK 59-moddasida belgilangan qoidaga muvofiq jazo tayinlashga haqli. Bunda uzil-kesil tayinlangan yangi jazo turi va miqdori hukm bo‘yicha tayinlangan jazodan og‘irroq bo‘lishi mumkin emas.
Agar Jinoyat kodeksining bir moddasi bilan kvalifikatsiya qilinishi shart bo‘lgan ikki yoki undan ortiq qilmish Jinoyat kodeksining bir necha moddasi bilan noto‘g‘ri kvalifikatsiya qilingan bo‘lsa, nazorat instansiyasi sudi ushbu qilmishlarni yengilroq jinoyat to‘g‘risidagi moddaga qayta kvalifikatsiya qilib, uning sanksiyasi doirasida mazkur modda bo‘yicha tayinlangan jazodan og‘irroq, biroq uzil-kesil tayinlangan jazo miqdoridan ko‘p bo‘lmagan jazo belgilashga haqli.
JPK 83, 84-moddalarida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lganda, ishni to‘liq hajmda yoki mustaqil kvalifikatsiya qilingan ayblov qismi bo‘yicha tugatishga;
JPK 484-moddasida nazarda tutilgan asoslar bo‘yicha ishni yangidan sudda ko‘rishga yuborishga;
JPK 419-moddasida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lganda, ishni qo‘shimcha tergov yuritish uchun qaytarishga haqli.
Bunday talabga nafaqat JPK 487-moddasi ikkinchi qismida ko‘rsatib o‘tilgan qonun buzilishlari aniqlanganda, balki o‘sha moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lganda, ya’ni jinoyat-protsessual qonun normalarining boshqacha tarzda buzilishi ayblanuvchi, sudlanuvchi va protsess boshqa ishtirokchilarini qonunda belgilangan huquqlaridan mahrum qilgan yoki sudga ish holatlarini har tomonlama, to‘la va xolisona aniqlashda boshqacha tarzda xalal bergan hamda qonuniy va asosli hukm chiqarishga ta’sir etgan yoki ta’sir etishi mumkin bo‘lgan holda ham (ayb e’lon qilinmaganligi, sudlanuvchiga ayblov xulosasi nusxasining berilmaganligi, qonunga ko‘ra o‘tkazilishi shart bo‘lgan ekspertiza o‘tkazilmaganligi, sudlanuvchiga oxirgi so‘z berilmaganligi va boshqalar) rioya etilishi lozim.
Agar mahkum Jinoyat kodeksining turli moddalari bo‘yicha kvalifikatsiya qilingan bir necha jinoyatni sodir etganlikda aybdor deb topilgan bo‘lib, ulardan har birini alohida ko‘rish imkoniyati bo‘lsa, nazorat instansiyasi sudi hukmning bir yoki bir necha jinoyatga oid qismini bekor qilib, ishning shu qismini yangidan ko‘rishga yuborishi yoki qo‘shimcha tergovga qaytarishi, ayni paytda, o‘sha mahkumga nisbatan hukmning qolgan qismini o‘zgarishsiz qoldirishi mumkin.
Agar nazorat instansiyasi mahkumning harakatlarini Jinoyat kodeksining boshqa moddasiga qayta kvalifikatsiya qilish kerakligi to‘g‘risida xulosaga kelsa va bu modda shaxsni jazodan ozod etishni nazarda tutuvchi yoki jazo qo‘llanilishini istisno etuvchi amnistiya akti ta’siri doirasiga tushsa, nazorat instansiyasi birinchi instansiya sudi qabul qilishi shart bo‘lgan qaror chiqarishi kerak. Mahkumning harakatlari Jinoyat kodeksining boshqa moddasiga qayta kvalifikatsiya qilinib, bu modda bo‘yicha shaxs JPK 463-moddasi ikkinchi qismining 2-bandi hamda uchinchi qismining 2 va 5-bandlariga muvofiq jazodan ozod qilinishi lozim bo‘lgan yoki unga nisbatan jazo tayinlanishi istisno etilgan hollarda ham shunday qaror qabul qilinishi lozim.
34. JPK 494-moddasining ikkinchi qismi mazmuniga ko‘ra, hukm (ajrim, qaror) nazorat instansiyasi sudi tomonidan mahkumning ahvolini og‘irlashtiruvchi tomonga faqat protestda ko‘rsatilgan asoslar bo‘yicha bekor qilinishi mumkin. Masalan, agar protestda faqat mahkumning harakatlari noto‘g‘ri kvalifikatsiya qilinganligi to‘g‘risidagi masala qo‘yilgan bo‘lsa, sud qarori jazoning yengilligi sababli bekor qilinishi mumkin emas.
36. Hukm bekor qilinib, ish yangidan sudda ko‘rishga yuborilganda va yangi hukm chiqarilganda nazorat instansiyasi sudi JPK 490-moddasiga ko‘ra birinchi, apellatsiya (kassatsiya) yoki nazorat instansiyasining faqat keyingi qarorlarini bekor qilishi yoki o‘zgartirishi mumkin.
38. Agar ish nazorat tartibida ko‘rilganda hukm bekor qilinib, ish mahkumning jinoyat sodir etilishiga daxldor emasligi tufayli tugatilsa-yu, biroq bu jinoyatni sodir etgan shaxs aniqlanmay qolsa, sud JPK 464-moddasi talablaridan kelib chiqib, ayblanuvchi tariqasida javobgarlikka tortilishi lozim bo‘lgan shaxsni aniqlash yuzasidan chora ko‘rish uchun ishni prokurorga yuborishi kerak.
Ish tugatilganda ashyoviy dalillar taqdiri haqidagi masala JPK 211-moddasiga muvofiq, ularning tegishliligi to‘g‘risida nizo kelib chiqqanda esa — fuqarolik ish yurituv tartibida ko‘rilishi mumkin. Marhumning harakatlari bilan yetkazilgan zararni undirish masalasi ham jabrlanuvchi yoki prokuror tomonidan marhumning vorislariga yoki uning mulkini boshqarish huquqini o‘ziga olgan shaxsga nisbatan qo‘zg‘atilgan da’vo bo‘yicha fuqarolik ish yurituv tartibida ko‘riladi.
Jinoyat-protsessual kodeksi 496-moddasiga muvofiq ajrim (qaror)da hukmning qaror qismi mazmuni bilan bir qatorda protest mohiyati, prokuror fikrining va ishda ishtirok etuvchi shaxslar tushuntirishlarining qisqacha bayoni, nazorat instansiyasi sudining protest vajlari asosliligi to‘g‘risidagi xulosasi, qabul qilingan qarorning sabablari moddiy yoki protsessual qonunga havola etilgan tarzda ko‘rsatilishi lozim. Hukm bekor qilinib, ish qo‘shimcha tergovga yoki yangidan sudda ko‘rishga yuborilganda, ajrim (qaror)da qaysi holatlar qo‘shimcha tarzda aniqlanishi lozimligini sud aniq ko‘rsatishi shart.
44. JPK 298-moddasida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lganda, shuningdek surishtiruv, dastlabki tergov yuritilgan yoki sud muhokamasi vaqtida qonun buzilishiga yo‘l qo‘yilganligini aniqlagan taqdirda, nazorat instansiyasi sudi xususiy ajrim (qaror) chiqarish yo‘li bilan tegishli organ yoki mansabdor shaxsning e’tiborini bunga jalb etishi mumkin.