LexUZ шарҳи
Мазкур қарор Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1998 йил 17 апрелдаги 12-сонли «Судлар томонидан меҳнат шартномаси (контракти)ни бекор қилишни тартибга солувчи қонунларнинг қўлланилиши ҳақида»ги қарорига асосан ўз кучини йўқотган.
Меҳнат қонунларини тўғри ва бир ҳилда қўлланилишини таъминлаш мақсадида ва янги қонуний актларни қабул қилиниши муносабати билан Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленуми қарор қилади:
1. Ишга тиклаш билан боғлиқ даъво аризаларни қабул қилиш чоғида, судлар мазкур низони судда кўришга тааллуқли эканини текширишлари лозим.
Меҳнат шартномаси қандай асосларга кўра бекор қилинганидан қатъи назар, ишга қайта тиклаш, ишдан бўшатилганлик вақти ва бўшатилганлик сабаби ифода этишни ўзгартириш, ноилождан қилган прогули учун ҳақ ундириш, бошқа ишга ноқонуний ўтказилиши муносабати билан, кам иш ҳақи тўланадиган вазифани бажарган вақти учун ҳақ ундириш, агар бу масала бошқа ишга нотўғри ўтказилганлиги ҳақидаги масалани кўрилиши чоғида суд томонидан ҳал қилинмаган бўлса, бундай низолар, ҳамда бошқа корхона, муассаса, ташкилотлардан таклиф қилинган шахсларнинг ишга қабул қилишни рад этилганлиги ҳақидаги аризаларидан келиб чиқадиган низолар, Олий ва ўрта махсус ўқув юртлари, профессионал-техник ўқув юртларини битирган ва белгиланган тартибда корхона, муассаса, ташкилотларга ишга юборилган ёш мутахассисларнинг аризаларига асосан ва амалдаги қонунлар билан белгиланган бошқа ҳолатларда ишлар бевосита судда кўрилади.
Корхона, муассаса, ташкилот маъмурияти қонун бўйича меҳнат шартномасини тузиши лозим бўлган ҳолларда ишга қабул қилмаганлиги сабабли келтирилган даъво аризаларга кўра келиб чиққан низоларга уни дастлаб судсиз ҳал қилишлик ҳақидаги қоидалар татбиқ қилинмайди.
Бошқа меҳнат низолари, жумладан бошқа ишга тўғри ўтказилганлиги ҳақидаги низолар; бошқа ишга нотўғри ўтказилганлиги сабабли кам маош оладиган ишни бажарган вақти учун маош ундириш ёки иш ҳақидаги фарқни ундириш тўғрисидаги; маъмурий жазо қўллаш ҳақидаги; маҳсулот сифатини пасайишига олиб келган технологик интизомни қўпол равишда бузганлиги ва бошқа жиддий хатога йўл қўйилганлиги учун малакани бир поғонага туширилганлиги билан боғлиқ низолар; аттестация натижасига кўра ходимнинг маошини тегишли лавозим ва ихтисос учун белгиланган энг кам ва энг кўп миқдордаги иш ҳақи ҳисобида ўзгартириш ҳақидаги; ишга қабул қилиш, бошқа ишга ўтказиш, ишдан бўшатиш асослари, меҳнат дафтарчасида нотўғри ва ноаниқ ёзилган бўлиб, бу ёзувлар буйруқ (фармойиш) ёки бошқа ҳужжатларга тўғри келмаганлиги билан боғлиқ низолар, судларда қонунда белгиланган, дастлаб уларни судсиз ҳал қилиш қоидаларига риоя қилинган ҳолда кўрилади.
Қайд қилинган қоида прокурор, касаба уюшмаси қўмитаси ва бўйсуниш тартибида юқори турувчи орган тарафидан келтирилган даъволарга ҳам татбиқ этилади.
а) агар корхона, муассаса, ташкилотда меҳнат низолари бўйича комиссия сайланмаган бўлса, ҳамда жамоа хўжаликлар жамоа хўжаликлараро ташкилотларида меҳнат шартномасига кўра ишлаётган шахсларнинг аризаларига кўра (М. Қ. Книнг 241-моддаси 2-банди);
б) корхона, муассаса, ташкилот (бўлим) маъмурияти ва касаба уюшмаси қўмитаси амалдаги қонун бўйича уларга берилган ваколат доирасида меҳнат қонунини татбиқ этганлиги билан боғлиқ масала юзасидан ходим томонидан келтирилган ариза бўйича, масалан касаба уюшмаси қўмитаси аъзоси бўлган ходимни бошқа ишга ўтказиш ҳақидаги ёки унга интизомий жазо қўлланилганлиги ҳақидаги масала;
в) корхона, муассаса, ташкилот тугатилганлиги сабабли, меҳнат низоларини ҳал қилувчи комиссия ўз фаолиятини тугатган ҳолда.
2. Маъмуриятнинг ташаббуси билан ишдан бўшатилган шахсларни қайта ишга тиклаш ва меҳнат дафтарчасини (ГПКнинг 145-моддаси) бериш вақти кечиктирилганлиги учун иш ҳақи тўлаш ҳақидаги даъволар, агар меҳнат дафтарчасини (нусхасини) бериш кечиктирилган вақт учун иш ҳақи ундириш тўғрисидаги низо дастлаб меҳнат низоларини кўрувчи комиссия ва касаба уюшмаси қўмитаси томонидан кўриб чиқилган бўлса бир иш юргизишда кўрилиши мумкин эканлигига судларнинг эътибори қаратилсин.
3. Ноқонуний судланганлиги натижасида вазифасидан озод қилинган, ёки ноқонуний жиноий жавобгарликка тортилганлиги сабабли вазифасидан четлаштирилган шахсни ўзининг илгариги вазифасини тақдим қилиш ҳақидаги талаблари дастлаб судсиз фуқаро судлангунга ва ноқонуний жиноий жавобгарликка тортилгунга қадарлик ишлаган корхона, муассаса, ташкилот маъмурияти томонидан бир ойлик муддат ичида ҳал қилиниши лозим.
Корхона қайта тузилганда, ариза уни ҳуқуқини олган ташкилот томонидан, тугатилганда эса юқори турувчи орган томонидан кўрилиши лозим. Корхона меҳнат жамоаси томонидан ижарага олиниб, унинг асосида кооператив корхона тузилиши давлат корхонасини тугатилишига олиб келади.
Даъво аризани қабул қилишликка, маъмурият томонидан иш тақдим қилиш рад этилганида ёки бу талаб бир ойлик муддат ичида қаноатлантирилмаганида йўл қўйилиши мумкин.
4. Иш судда кимнинг аризасига нисбатан қўзғатилганлигидан қатъи назар, меҳнат низоларини кўрувчи комиссия ёки касаба уюшмаси қўмитаси қароридан норози бўлган ходим томониданми ёки маъмурият томониданми, суд томонидан бу меҳнат низоси умумий даъво йўли билан ҳал қилиниб, бу ишлар бўйича даъвогар ишчи ҳисобланиб, жавобгар эса даъвогарни талабига эътироз билдирувчи корхона, ташкилот, муассаса ва тадбиркор ҳисобланади.
5. ЎР МҚКнинг 242-моддаси 1-бандига кўра, бевосита судда кўриб ҳал қилиниши лозим бўлган меҳнат низолари бўйича ариза, ходим ўз ҳуқуқи бузилганини билган ёки билиши лозим бўлган кундан бошлаб уч ойлик муддат ичида, ишдан бўшатиш билан боғлиқ низо бўйича эса, ходимга меҳнат шартномаси бекор қилинганлиги қайд этилган меҳнат дафтарчаси берилганлиги ёки ходим ишдан бўшатилганлиги ҳақидаги буйруқ нусхасини ёки меҳнат дафтарчасини олишдан бош тортган кундан бошлаб бир ойлик муддат ичида берилади.
МҚКнинг 242-моддаси билан ўрнатилган даъво муддатлари прокурор ва касаба уюшмаси органи томонидан келтирилган даъволарга ҳам татбиқ этилади.
Судья даъво қўзғатиш муддати ўтказиб юборилганлиги сабабли даъво аризасини қабул қилмасликка ҳақли эмас. Суд даъво муддати узрли сабабларга кўра ўтказиб юборилган деб топса, бу муддатни тиклайди. Агар суд иш материалларини ҳар тарафлама ўрганиб чиқиб, даъво муддати узрсиз сабабларга кўра ўтказиб юборилган деган фикрга келса, даъвони рад этади.
Меҳнат низолари бўйича комиссиянинг ёки касаба уюшмаси қўмитасининг ходимни даъво келтириш муддатини ўтказиб юборганлиги сабабли унинг талаблари рад этилганлиги ҳақидаги қарори судда меҳнат низосини қўзғатиш учун тўсқинлик бўлиб ҳисобланмайди.
6. Шартномаларни ижро қилишдан келиб чиқадиган, ўз маъносига кўра, гражданлик ҳуқуқий шартнома бўлган низолар, меҳнат низоларни кўриш бўйича белгиланган тартибда ҳал қилинмаслигини судлар эътиборга олмоқлари лозим.
Бу турга кирувчи шартномаларга, гарчанд меҳнат шартномаси деб аталсада, корхона, ташкилот штатига кирган, ички меҳнат тартиби қоидаларига риоя қилган ҳолда, ишчи ёки хизматчи сифатида маълум меҳнат фаолиятини бажаришни кўзда тутмасдан, балки маълум натижага эришиш мақсадида, алоҳида бир топшириқни бажаришга қаратилган битимлар киради.
Юқорида қайд қилинган шартномалардан келиб чиққан низоларни ҳал қилишда гражданлик қонуни нормаларини жумладан ГКнинг 385 — 402, 433 — 440-моддалари, Ўзбекистон Республикасида корхоналар ва тадбиркорлик ҳақидаги қонунларни татбиқ этиш лозим бўлади.
Бундай низоларнинг тури шартнома номига қараб эмас, балки унинг маъносига кўра, ҳуқуқий келиб чиқишига қараб аниқланади.
7. Ишга қабул қилганлик белгиланган тартибда расмийлаштирилганидан қатъи назар, ходим ишга қўйилган вақтдан бошлаб меҳнат шартномаси тузилган ҳисобланади. Шунинг учун агар буйруқ (фармойиш) чиқарилмасдан ишга киришишлик, ишга қабул қилиш ваколатига эга бўлган мансабдор шахс томонидан топширилган бўлса ёки иш рухсат бўлган ҳолда бажарилган бўлса, меҳнат шартномаси тузилган деб ҳисобланишини судлар назарга олмоқлари лозим. Ҳақиқатда ишлашга рухсат берилган шахслар маъмурият ташаббусига кўра Меҳнат қонунлари кодексида кўрсатилган асосларда, жумладан 37, 41-моддаларига асосан ишдан бўшатилишлари мумкин. Қайд қилинган шахсларнинг ишга тиклаш билан боғлиқ меҳнат низолари судда Меҳнат қонунлари кодексининг 241-моддасига асосан кўрилиши лозим.
8. Шахснинг маъмурият қонун бўйича у билан меҳнат шартномаси тузиш ҳақидаги даъво талаблари асосли бўлса, суд корхона, муассаса, ташкилот маъмурияти учун мажбурий бўлган, ишчи билан шундай шартнома тузиш ҳақида ҳал қилув қарори чиқаради.
Агар меҳнат шартномасини тузишни рад этилганлиги ёки ўз вақтида тузилмаганлиги натижасида ишчи ёки ходим мажбурий прогул қилган бўлса, суд Меҳнат қонунлари кодексининг 245-моддасига кўра ходимнинг фойдасига тегишли ҳақ ундириш масаласини ҳал қилишга ҳақлидир.
9. Ишлаб чиқариш зарурати билан ёки иш тўхтаб қолганда (М. Қ. Книнг 33, 34-моддалари), ва интизомий жазо чораси сифатда бошқа ишга (паст вазифага) ўтказишдан ташқари (М. Қ. Книнг 158-моддаси) Меҳнат қонунлари кодексининг 32-моддасига асосан бошқа ишга ўтказишга фақат ишчининг розилиги билан йўл қўйилади.
Ишчини розилиги талаб қилинадиган бошқа ишга ўтказганлик деб унга мутахассислиги, малакаси, лавозимига тўғри келмайдиган иш топширилганлиги, шунингдек бошқа корхона, муассаса, ташкилотда ёки бошқа жойда иш таклиф қилинганлиги тушунилмоғи лозим.
Ходимнинг айни бир корхонанинг, муассасанинг, ташкилотнинг ўзида бошқа иш жойига, айни бир ернинг ўзида бошқа структуравий бўлинмага ишга ўтказилиши, унга меҳнат шартномасида назарда тутилган ихтисоси, малакаси ёки лавозими доирасида бошқа механизм ёки агрегатда ишлаш топширилиши бошқа ишга кўчириш ҳисобланмайди ва бунинг учун ходимнинг розилиги талаб қилинмайди. Бундай бошқа ишга ўтказиш ходимнинг соғлиғига тўғри келмаса, бунга йўл қўйиб бўлмайди.
Агар ишчи бошқа иш жойига кўчириш (32-модда) натижасида узурли сабабларга кўра (ишлаб чиқариш малакаси ва тажрибаси етишмаслиги) иш ҳақи камайган бўлса М. Қ. Книнг 216-моддаси 2-қисмига кўра икки ой давомида аввалги иш ҳақи миқдорига етадиган қилиб қўшимча ҳақ тўланади.
10. Ишлаб чиқариш ва меҳнат ташкил қилишда ўзгаришлар муносабати билан меҳнатининг туб шароити ўзгарганлиги меҳнатга ҳақ тўлаш системалари ва миқдорини, имтиёзларни, иш режимни ўзгартириш, тўлиқсиз иш вақтини, бир неча касбда ишлашни белгилаш ёки бекор қилиш, разрядлар ва лавозим нормаларини ўзгартириш ҳамда шу каби бошқа ҳолатлар ҳақида ходим камида икки ой олдин хабардор қилиниши керак. Меҳнатнинг туб шароитлари ўзгарганлиги муносабати билан ишни давом эттиришдан бош тортган ходим билан меҳнат шартномаси ЎР М. Қ. Книнг 36-моддаси 6-бандига кўра бекор қилиниши лозим.
Агар меҳнат интизомини сурункали равишда бузганлик, узрсиз сабабларга кўра прогулга йўл қўйганлик учун ишдан бўшатилган шахсларни ишга тиклаш ҳақидаги низоларни кўриш вақтида, ишдан бўшатишга ишлаб чиқариши ва меҳнатни ташкил қилишда рўй берган ўзгаришлар туфайли, меҳнатнинг туб шароитлари ўзгарган ҳолда ишчи ва хизматчини ишни давом эттиришдан бош тортганлиги асос бўлганлиги аниқланса, суд ўз ташаббуси билан ишдан бўшатиш сабабини М. Қ. Книнг 36-моддаси 6-бандига ўзгартириши мумкин.
Агар М. Қ. Книнг 36-моддаси 6-банди билан ишдан бўшатилган ишчи меҳнат шартномасини бекор қилинишидан икки ой олдин огоҳлантирилмаган, ёки огоҳлантирилган бўлиб бу муддатдан олдин бўшатилган бўлса, меҳнат шартномаси бекор қилинган вақт икки ойлик муддат тугаган кун ҳисобланади. Ҳал қилув қарорида суд огоҳлантириш муддатини ҳисобга олган ҳолда ишдан бўшатиш вақтини ўзгартиради.
Агар ишни кўриш вақтида меҳнатнинг туб шароитлари, маъмурият томонидан корхона, ташкилот, муассасада ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил қилишдаги ўзгаришлар билан боғлиқ бўлмаган ҳолда амалга оширилган бўлса, бундай ўзгаришлар ишнинг ҳолатларини ҳисобга олган ҳолда, суд томонидан нотўғри деб топилиб маъмурият зиммасига олдинги иш шароитини қайта тиклаш вазифаси юклатилиши мумкин.
11. М. Қ. Книнг 33-моддасига биноан маъмурият ишлаб чиқариш зарурати туғилган тақдирда ишчини меҳнат шартномаси билан шарт қилиб қўйилмаган ишга бир ойга ўтказишга ҳақли бўлиб, агар бу муддат бир ойдан ошмаса, бошқа ишга ўтказишда ишчининг малакаси ва ихтисоси эътиборга олинмайди ва бунинг учун унинг розилигини олиш шарт эмас. Аммо бундай бошқа ишга ўтказиш ишчининг саломатлигига тўғри келмаса, бунга йўл қўйиб бўлмайди.
М. Қ. Книнг 33-моддасида кўзда тутилган ишчи ёки хизматчини розилигини олмасдан, йўқ ходимни ўрнида ишлаб туриш учун кўчиришга ходим касаллиги туфайли ишга чиқмаганда, отпускада ва командировкада бўлган ва бошқа вақтларда йўл қўйилиши мумкин. Вакант лавозими бўйича бошқа ишга ўтказишга фақат ходимнинг розилиги билан қўйилади, агар у ишлаб чиқариш зарурати билан боғлиқ бўлмаса.
12. Меҳнат интизомини мунтазам равишда бузганлик, узрсиз сабаблар билан прогул қилганлик, ишга маст ҳолда, наркотик ёки заҳарли моддалар истеъмол қилган ҳолда келганлик учун бошқа ишга ўтказишдан ташқари, интизомий жазо чораси сифатида ишчи ёки хизматчини уч ой муддатга меҳнат шартномаси билан белгиланмаган кам ҳақ тўланадиган ишга ўтказиш ёки шунча муддатга паст лавозимга туширишга унинг ихтисосини (мутахассислигини) ҳисобга олинган ҳолда йўл қўйилиши мумкин.
Ишчи ёки хизматчи маъмурият буйруғига кўра меҳнат интизомини бузгани учун кам иш ҳақи тўланадиган ишга ўтказилган ёки бошқа паст лавозимга туширилган бўлиб бу муддат ўтгунга қадар ишдан бўшатилган, кейинчалик ишга тикланган бўлиб, суд томонидан бошқа ишга ўтказиш асосли деб топилганда, ҳал қилув қарори чиққан вақтда бошқа ишга ўтказилганлик муддати тугамаган бўлса, у маъмуриятнинг бошқа ишга ўтказганлик ҳақидаги фармойишини бажаришга мажбурдир.
Меҳнат муносабатлари ишдан бўшатиш ҳақидаги огоҳлантириш вақти ўтганидан сўнг тугалланиши сабабли, агар ходим ўз ташаббуси билан ишдан бўшаш ҳақида ариза берган бўлса, меҳнат интизомини бузганлиги учун маъмурият унга жазо чорасини қўллаши мумкин.
13. Қонунда, айни бир корхона, муассаса, ташкилотнинг ўзида бошқа ишга кўчириш, шунингдек бошқа корхона, муассаса, ташкилотдаги ишга ёхуд бошқа жойдаги ишга кўчириш, шунингдек бошқа корхона, муассаса, ташкилотдаги ишга ёхуд бошқа жойдаги ишга, гарчи корхона, муассаса, ташкилот билан биргаликда бўлса ҳам бошқа ишга кўчириш учун ишчининг розилик беришининг маълум формаси кўзда тутилган эмас. Шунинг учун розилик ёзма ёки оғзаки равишда берилиши мумкин. Бошқа ишга ўтишга розилик берилганлиги ҳақида низо чиққан тақдирда, у ГПКнинг 52-моддасида қайд этилган ҳар қайси исботлаш усуллари билан тасдиқланади.
Бошқа ишга ўтказиш билан боғлиқ ишларни кўришда, судлар қонунга асосланган ҳолда бошқа ишга ўтказилганда ишлашдан бош тортиш меҳнат интизомини бузиш, ишга чиқмаслик эса — прогул ҳисобланишини эътиборга олмоқлари лозим.
14. Синов муддати ўталмаганлиги сабабли ишдан бўшатилган шахсларнинг ишга тиклаш ҳақидаги даъволарини ҳал қилишда (М. Қ. Книнг 30-моддаси), судлар қуйидагиларни текширишлари лозим:
а) тарафлар ўртасида тузилган шартномага кўра ишга қабул қилиш чоғида синов ўтказишлик ҳақида келишилганми ёки йўқми;
Судлар синов натижалари маъмурият томонидан буйруқда кўзда тутилган муддатнинг ҳар қандай даврида баҳоланиши мумкин эканлигини назарда тутишлари лозим. Агар синов муддати тамом бўлганидан кейин ҳам ишчи ёки хизматчи ишни давом эттираётган бўлса, у синовдан ўтган ҳисобланади ва бундан кейинги меҳнат шартномасини бекор қилишга фақат умумий асослардагина йўл қўйилади (М. Қ. Книнг 30-моддаси).
15. Ишчи ёки хизматчининг ташаббуси билан меҳнат шартномасини бекор қилинганлиги ҳақидаги низоларни кўришда судлар қуйидагиларни эътиборга олмоқлари лозим:
а) номуайян муддатга тузилган меҳнат шартномаси, маъмуриятнинг розилиги билан, ишчи ёки хизматчининг ташаббусига кўра М. Қ. Книнг 38-моддаси билан кўзда тутилган муддатлар ўтмасдан ҳам бекор қилиниши мумкин;
б) М. Қ. Книнг 40-моддасига кўра муайян муддатга тузилган меҳнат шартномаси, ходимнинг талабига кўра муддатидан олдин бекор қилиниши мумкин;
в) ишчи томонидан берилган ариза ҳақиқатда ҳам унинг шу корхона, муассаса, ташкилотдан ишдан бўшаш ҳақидаги истагини акс эттириши аниқланмоғи лозим;
меҳнат шартномасининг бекор қилинишини ҳақиқий сабаблари аниқланмоғи лозим. Агар даъвогар, маъмурият уни ишдан бўшашга мажбур этганини қайд этса, суд томонидан унинг бу важлари синчковлик билан текширилиши лозим;
г) қонун (М. Қ. Книнг 38-моддаси) ишчининг илтимосига ва маъмуриятнинг розилигига кўра огоҳлантириш муддатини камайтиришга йўл қўяди. Бу муддатларни узайтириш қонун билан кўзда тутилмаган. Огоҳлантириш муддати камайтирилганда, агар шартномани бекор қилишга келишилган муддат ўтмаган бўлса ва ишдан бўшатиш ҳақида буйруқ чиқмаган бўлса, ишчи меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳақидаги аризасини қайтариб олиши мумкин;
д) ишдан ўз хоҳиши бўйича бўшаш ҳақидаги ишчи томонидан берилган ариза, маъмуриятни огоҳлантириш вақти тугагунча, меҳнат шартномасини умумий асосда, амалдаги қоидаларга риоя қилган ҳолда бекор қилиш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди.
16. М. Қ. Книнг 40-моддасига кўра муайян муддатга тузилган меҳнат шартномасини муддатидан олдин бекор қилиш билан боғлиқ низоларни ҳал қилишда, суд ишчининг муддатидан олдин ишдан бўшатиш ҳақидаги келтирган талабининг сабаби узрли эканини текширмоғи лозим. Бу сабаб узрли деб топилган ҳолда, суд меҳнат шартномасини муддатидан олдин бекор қилиш ҳақида қарор чиқаради.
Пенсия ёшига етиб, қарилик пенсиясини тўлиқ олиш ҳуқуқига эга бўлган ишчи ва хизматчи билан тузилган муддатли меҳнат шартномаси, унинг талабига кўра муддатидан олдин бекор қилиниши лозим, чунки пенсия ёшига етишлик, шартнома билан келишилган ишни бажаришга тўсқинлик қилиб, бу ҳолат ўз-ўзидан узрли сабаб ҳисобланади.
17. Маъмурият ташаббуси билан меҳнат шартномасини бекор қилишга (корхона, муассаса, ташкилот тугатилганидан ташқари) дастлаб корхонада мавжуд бўлган ва ишдан бўшатилган шчи-хизматчи унинг аъзоси бўлган касаба уюшмаси қўмитасининг розилиги олинган ҳолдагина йўл қўйилиши мумкин.
Ишчи ва хизматчининг вақтинча меҳнат қобилиятига эга бўлмаганлиги ва уни йиллик меҳнат отпускасида бўлиши, маъмуриятни касаба уюшмаси қўмитаси (М. Қ. Книнг 43-моддаси), тегишли ҳолларда меҳнат жамоаси кенгаши ёки юқори турувчи касаба уюшмаси органи (М. Қ. Книнг 279-моддаси), вояга етмаганлар ишлари билан шуғулланувчи район (шаҳар) комиссияси (М. Қ. Книнг 210-моддаси), халқ нойиблари кенгашининг (М. Қ. Книнг 127-моддаси), розилигини олиб ишдан бўшатишга ҳақли бўлган бир ойлик муддатни тўхтатмайди.
18. Ўзбекистон Республикаси «Касаба уюшмалари, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятининг кафолатлари ҳақидаги» Қонуннинг 18-моддасига биноан касаба уюшмаси таркибига сайланган ва ўзининг ишлаб чиқаришдаги ишидан озод қилинган ишчи ва хизматчиларни маъмурият ташаббуси билан ишдан бўшатишга улар аъзо бўлган касаба уюшмасини олдиндан розилигини олган ҳолда корхона касаба уюшмалари қўмитаси раиси ва аъзоларини эса бундан ташқари тегишли касаба уюшмалари бирлашмасининг розилигини олган ҳолдагина йўл қўйилиши мумкин эканига судларнинг эътибори қаратилсин.
Касаба уюшмаси таркибига сайланган ишчи ва хизматчиларни сайланганлик ваколати тугагандан сўнг, корхона, муассаса, ташкилот тўлиқ тугатилганлиги ёки ишчи ва хизматчи томонидан қонунга асосан бўшатишни келтириб чиқарадиган айбли ҳаракатлар содир этилганидан ташқари ҳолларда, икки йил давомида маъмуриятни ташаббуси билан бўшатишга йўл қўйилмайди. Қайд қилинган қоидалар сайланганлик ваколати бу қонун кучга киргунга қадар тугаган ҳолатларга ҳам, лекин икки йилдан ошиқ, бўлмаган муддатларга татбиқ этилади.
19. Корхона, муассаса ва ташкилотлар фаолияти тўхтатилганлиги, ишчилар сони ёки штат қисқартирилиши сабабли меҳнат шартномаси бекор қилинган шахсларни ишга тиклаш ҳақидаги низоларни ҳал қилишда (М. Қ. Книнг 41-моддаси 1-банди) судлар корхона, муассаса, ташкилот фаолияти тугатилганлиги, ҳақиқатда ҳам, ишчилар сони ёки штат қисқартирилганми, бўшатиб олишни тартибга солувчи меҳнат қонунлари нормаларига маъмурият томонидан риоя қилинганлигини аниқлашлари лозим.
М. Қ. Книнг 42-моддасига риоя қилинганликни текширишда, ишда қолдириш имтиёзи биринчи навбатда юқори меҳнат унумдорлиги ва малакасига эга бўлган шахсларга берилади. Агар бу кўрсаткичлар тенг бўлса, имтиёз М. Қ. Книнг 42-моддасида қайд қилинган кишиларга берилади. Бу модда маъносига кўра бир хилдаги бир-бирига мос (бажарилиши лозим бўлган вазифа жиҳатидан деярли бир-биридан фарқ қилмайдиган) лавозим, ихтисос ва мутахассисликлар солиштирилади.
Судлар, М. Қ. Книнг 511, 512-моддаларига кўра ишчилар сони ва штат қисқартирилиши сабабли бўшатиб олиниши ҳақида огоҳлантириш билан биргаликда, ходимга ана шу корхона, муассаса, ташкилотда аввалги касби, ихтисоси, малакаси бўйича бошқа иш берилиши, агар бундай иш йўқ бўлса, бошқа бир иш берилиши лозим эканини назарда тутишлари керак.
Агар бўш ўринга бир неча ишчи ва хизматчилар ўтиш истагида бўлса, улардан қайси бирини олиш маъмуриятнинг ҳуқуқига кириб, бу муносабатларга М. Қ. Книнг 42-моддасида белгиланган қоидалар татбиқ этилмайди.
Корхона, муассаса, ташкилот тугатилганда ва шу билан биргаликда ходимлар сони камайтирилганда ёки штатлар қисқартирилганда маъмурият ишдан бўшатиш ҳақида огоҳлантириш билан бирга ишга жойлаштириш органига ходимнинг бўшатиб олиниши ҳақида маълум қилиб, унинг касби, ихтисоси, малакаси ва иш ҳақининг миқдори ҳақида қонунда белгиланган муддатларда хабар қилади.
Агар штат қисқариши меҳнат шартномасини М. Қ. Книнг 41-моддаси 1-банди билан эмас балки 36-моддаси 6-бандига асосан бўлса, лекин меҳнатни ташкил қилишнинг ўзгаришлари билан боғлиқ бўлмаса, суд ишдан бўшатишни нотўғри деб ҳисоблаб, ишчини ўзининг олдинги ишига (лавозимига) қайта тиклашга ҳақлидир.
20. М. Қ. Книнг 41-моддаси 1-бандига асосан ишчи ёки хизматчини аввалги лавозимига тиклаш билан боғлиқ низоларни кўришда, судлар, Ўзбекистон Республикаси «Корхоналар тўғрисидаги» Қонунининг 38-моддасига кўра корхоналарни тугатиш, корхона мулкининг эгаси, ёки шундай корхонани ташкил этиш ваколатига эга бўлган орган, ёхуд суд ёки арбитраж қарорига асосан корхона фаолиятини тугаллаш формаси эканлигидан келиб чиқмоқлари лозим. Меҳнат низосини ҳал қилишда, суд қайд қилинган қарорни бекор қилишга ҳақли эмас.
Агар корхона тугатилганлиги тўғрисидаги қарор қонунда белгиланган тартибда шикоят қилинган ёки унга протест келтирилганлиги ҳақида маълумот мавжуд бўлса, суд ГПКнинг 237-моддаси талабларига кўра иш юргазишликни тўхтатади.
21. М. Қ. Книнг 41 м. 11-банди бўйича ишдан бўшатилган шахсларнинг ишга тиклаш ҳақидаги даъво аризалари бўйича иш кўрилганда, судлар, ишчи пенсия олиш ёшига тўлганини (эркаклар учун 60 ёш, ва аёллар учун 55 ёш), қарилик пенсиясини тўлиқ олиш ҳуқуқига эгалигини аниқлашлари лозим.
Судлар пенсия ёшига тўлишлик ва қарилик пенсиясини тўлиқ олиш ҳуқуқига эга бўлишлик ҳолати, ўз-ўзидан меҳнат муносабатларини бекор қилишни келтириб чиқармаслигини эътиборга олмоқлари лозим. Шартномани бекор қилиш, маъмуриятни мажбуриятини эмас, ҳуқуқини ташкил қилади. М. Қ. Книнг 221-моддасига кўра пенсия ёшига етган ишчи ва хизматчилар ҳалол, бор кучини сарфлаб ишлаётган, меҳнатда юксак натижаларга эришган, жамоа ўртасида обрў-эътибор қозонган бўлсалар, маъмурият касаба уюшмаси қўмитаси билан биргаликда меҳнат шартномасини сақлаб қолиш ҳуқуқига эга.
Меҳнат шартномасини бекор бўлишига маъмуриятнинг маъқул бўлмаган ходимдан ўч олиш, маъмурият номига айтилган танқидий фикрлар сабаб бўлгани ҳақидаги даъвогарнинг важлари судлар томонидан синчиклаб текширилиши керак.
Пенсия ёшига тўлган ва тўлиқ қарилик пенсиясини олиш учун етарли иш стажига эга бўлган шахслар билан муддатли меҳнат шартномаси М. Қ. Книнг 41-моддаси 11-бандига кўра бекор қилиниши мумкин эмаслигини назарда тутмоқ лозим.
М. Қ. Книнг 41-моддаси 11-банди билан кўзда тутилган меҳнат муносабатларини бекор қилиш қоидалари, лавозимга меҳнат коллективи томонидан сайланган, ва қонунда ёшга биноан ишдан озод қилишликнинг бошқача қоидалари кўзда тутилган ҳолларда қўлланилмайди.
Агар пенсия ёшига етган шахсларни ишдан бўшатишга, ходимларнинг сони ёки штат қисқартирилиши сабаб бўлса, маъмурият меҳнат шартномасини М. Қ. Книнг 41-моддаси 11-бандига кўра бекор қилишга ҳақли.
22. М. Қ. Книнг 41-моддаси 2 п. билан ишдан бўшатилганларни ишга тиклашда судлар қуйидагиларни эътиборга олишлари лозим:
а) ходимни ўз эгаллаб турган вазифасига ёки бажараётган ишига нолойиқ эканлиги, унинг малакаси етарли бўлмагани ёхуд бетоблиги билан боғлиқ бўлиши мумкин;
б) етарли малакага эга бўлмаслик иш билан боғлиқ аниқ фактлар билан тасдиқланиши, соғлиғининг ҳолати — мазкур ишни бажара олмаслиги ҳақидаги тиббиёт хулосаси билан тасдиқланади;
в) бундай асосларга кўра ишдан бўшатишдан олдин маъмурият ходимни розилигига кўра унга бошқа иш таклиф қилмоғи лозим;
г) меҳнат стажининг узоқ бўлмаганлиги сабабли топширилган вазифада етарли тажрибага эга бўлмаган шахсларни, меҳнат шартномасини тузишда қонун бўйича мажбурий шарт қилиб кўзда тутилмаган маълумотни бўлмаганлиги сабабли ишдан бўшатиш мумкин эмас.
Меҳнат шартномасини ходимнинг бажараётган ишига нолойиқ эканлиги сабабли бекор қилишликка, унинг меҳнат мажбуриятини бажаришга тўсқинлик қилувчи иш қобилиятини барқарор пасайиши, ёки иш вазифасини бажариш унинг соғлиғига тўғри келмаслиги, меҳнат жамоаси аъзолари ёхуд унинг қўл остидаги фуқаролар учун хавфли бўлганда йўл қўйилиши мумкин.
23. Аттестация материаллари ишлаб чиқариш, қурилиш, қишлоқ жўжалиги, транспорт, алоқа, давлат савдоси корхонаси ва ишлаб чиқариш ташкилотларининг раҳбар, инженер-техник ходимлари ва бошқа мутахассислари, илмий текшириш, конструкторлик, лойиҳа муассасалари, илмий ишлаб чиқариш корхона ва бирлашмаларининг илмий ходимлари ва мутахассисларини ўз вазифасига нолойиқ эканлигини тасдиқловчи далиллардан бири бўлиб ҳисобланиши мумкин.
Аттестация комиссияси хулосасини ҳисобга олган ҳолда, корхона раҳбари, аттестация натижасига кўра ўз эгаллаб турган вазифасига нолойиқ, деб топилган ишчини унинг розилиги билан бошқа ишга ўтказиш ҳақида қарор қабул қилиши мумкин. Ходимни розилигига кўра уни бошқа ишга ўтказиш имконияти бўлмаса, корхона раҳбари, у билан аттестация ҳақидаги низомдаги муддат ичида, белгиланган қоидаларга кўра, М. Қ. Книнг 41-моддаси 2-банди билан меҳнат шартномасини бекор қилиши мумкин.
Ходимнинг малакаси ҳақидаги аттестация комиссиясининг фикри, бошқа далиллар билан баҳоланиши лозим бўлгани сабабли, суд ходимни малакасини муҳокама қилишгина эмас, балки аттестация ўтказиш қоидаларига риоя қилинганлигини текшириш ҳуқуқига эга эканлигини судлар назарда тутмоқлари лозим.
Ходимни аттестация комиссияси мажлисига келмаганлиги меҳнат тартиби қоидаларини бузганлик деб тушунилмаслиги ва бу ҳолатда унга нисбатан М. Қ. Книнг 158-моддаси билан белгиланган интизомий жазо чораларини қўллаш мумкин эмас. Агар аттестация ўтказиш бўйича Низомга кўра аттестациядан ўтувчини аттестация комиссияси мажлисига келиши шарт эканлиги кўзда тутилган бўлса бу қоида қўлланилмайди.
24. Штат ёки ходимларни сони қисқартирилганлиги сабаби М. Қ. Книн 41-моддаси 1-бандига кўра ишдан бўшатилган, ҳамда М. Қ. Книнг 41-моддаси 2, 6-бандларига биноан ишдан бўшатилган ходимларни ишга тиклаш ҳақидаги ишларни кўришда, суд шу асосларга кўра ишдан бўшатиш қоидаларига риоя қилинганлигини текшириши шарт. Шу нуқтаи назардан, ишчи бошқа ишга ўтишдан бош тортганлигини тасдиқловчи далиллар, ёки маъмурият айни шу корхона, муассаса, ташкилотда, ходимни розилигига кўра уни бошқа ишга ўтказиш имкониятига эга бўлмаганлигини тасдиқловчи далиллар талаб қилиб олмоғи лозим.
М. Қ. Книнг 41-моддаси 1-банди, 36-моддаси 6-банди билан ишдан бўшатилганда, бўшатиб олиниши лозим бўлган ишчи, бу ҳақда 2 ой олдин огоҳлантирилганлиги ҳам аниқланиши лозим.
Ходимни ишдан бўшатиш ҳақида огоҳлантириш муддатига риоя қилинмаган бўлиб, агар у бошқа асосларга кўра ишга тикланиши лозим бўлмаса, суд уни огоҳлантириш муддати ичида ишлаган вақтини ҳисобга олган ҳолда ишдан бўшатиш вақтини ўзгартиради.
Судлар ходимлар сони ва штати қисқартирилганда, маъмурият бир хил касб ва лавозимлар миқёсида алмаштириш ўтказиши, яъни лавозими қисқараётган малакалироқ ишчини унинг розилигига кўра ишдан малакасизроқ лавозимда ишлаётган ишчини бўшатиб, унинг ўрнига ўтказишга ҳақли эканлигини назарда тутмоқлари лозим. Агар маъмурият бу ҳуқуқдан фойдаланмаган бўлса, суд бундай алмаштиришни мақсадга мувофиқ эканлиги масаласини муҳокама қилишга киришмаслиги лозим, лекин алмаштириш учун шароит бўлганлигини текширишга ҳақлидир.
25. Ишлаб чиқариш бригадасидан чиқарилган ходимларни қайта ишга тиклаш билан боғлиқ ишларни кўришда, судлар бригада жамоаси сони қисқартирилганда, ходим бажараётган ишига нолойиқ бўлганда ва М. Қ. Книнг 41, 137 м.м. билан кўзда тутилган бошқа ҳолларда, бригада жамоаси маъмуриятдан ишчини бригададан чиқаришни талаб қилишга ҳақли эканини назарда тутмоқлари лозим.
Маъмурият ишдан бўшатишга асос топмаса, бундай ишчини ихтисоси (малакаси)ни ҳисобга олган ҳолда унинг розилигига кўра бошқа ишга ўтказади, агар бундай иш бўлмаса — бошқа бир ишга ўтказади. Иш бўлмаганида, ёки бригададан чиқарилган ишчи томонидан таклиф қилинган иш рад этилганда, у билан меҳнат шартномаси М. Қ. Книнг 41-моддасига асосан бекор қилинади.
26. Меҳнат шартномаси М. Қ. Книнг 41-моддаси 3-банди билан бекор қилинган ходимларни ишга тиклаш ҳақидаги даъволарни ҳал қилишда, меҳнат интизомини бузгани учун, интизомий ва жамоат чораси қўлланилган ишчи ва хизматчилар яна интизомни бузган бўлсалар, бундай асосларга кўра ишдан бўшатилишлари мумкин эканлигини судлар кўзда тутмоқлари лозим.
Суд интизомий ва жамоат таъсири чоралари қўллаган ҳаракатларни ходим содир қилганлиги, меҳнат интизомини бузганлиги нималарда кўриниши, бу чораларни қўллаш қоидаларига риоя қилинганлиги, улар ўз кучини йўқотмаганлиги ҳолатларини текширишга мажбур.
Жамоат таъсир чоралари деб, ходимга меҳнат жамоаси, ўртоқлик суди, жамоат ташкилотлари томонидан уларнинг фаолиятларини белгиловчи, ўз низом ва уставларига кўра ўз меҳнат вазифасини бажармаганлиги учун қўлланган жазо чоралари тушунилади. Жазо чораси қўлланган вақтдан то ишдан бўшатиш ҳақида буйруқ (фармойиш) чиқарилгунга қадар, бир йилдан кўп муддат ўтмаган ва муддатдан олдин олиб ташланмаган жамоат чораларигина эътиборга олиниши мумкин.
27. М. Қ. Книнг 31-моддасига кўра маъмурият ишчи ёки хизматчидан меҳнат шартномасида шарт қилиб қўйилмаган ишни бажаришни талаб қилишга ҳақли эмаслиги туфайли, ходимнинг меҳнатнинг туб шароитлари ўзгартирилган ишни давом эттиришни рад этганлиги меҳнат интизомини бузилиши деб тушуниш мумкин эмас.
Меҳнат интизомини мунтазам равишда бузганлиги ёки узрсиз прогулга йўл қўйганлиги учун ишдан бўшатилган шахсларни ишга тиклаш ҳақидаги низоларни кўришда, меҳнат шартномасини бекор қилишга ходимнинг ўзгартирилган иш шароитида ишни давом эттиришдан бош тортгани асос бўлганлиги аниқланса, суд ўз ташаббусига кўра ишдан бўшатиш сабабини М. Қ. Книнг 36-моддаси 6-бандига ўзгартириши мумкин.
28. М. Қ. Книнг 41-моддаси 4-бандига кўра ишдан бўшатилган ходимларни ишга тиклаш ҳақидаги низоларни ҳал қилишда, қайд қилинган асос бўйича узрсиз сабабларга кўра бутун иш давомида, ёки иш вақтида узлуксиз ёхуд жами бўлиб уч соатдан ортиқ бўлмаганларида ишдан бўшатилишлари мумкин эканини судлар назарда тутмоқлари лозим. Бир марта прогулга йўл қўйилганлиги учун ҳам ишдан бўшатиш мумкин, бунда охирги иш куни ишдан бўшатилган кун ҳисобланади.
а) ходимнинг маъмуриятнинг рухсатисиз ўз хоҳишига кўра навбатдаги отпускага кетиши, дам олиш кунидан ўз хоҳишича фойдаланиши;
в) номуайян муддатга меҳнат шартномасини тузган ходим, маъмуриятни меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳақида огоҳлантирмасдан иш жойини қолдирса, ёхуд икки ойлик огоҳлантириш, узрли сабабларга кўра меҳнат шартномаси бекор қилинганда эса бир ойлик огоҳлантириш муддати ўтмасдан ишдан кетиш; ёхуд тарафлар томонидан белгиланган бошқа муддатлар тугамасдан кетиш;
г) ишдан бўшатиб олиниш ҳақидаги (М. Қ. Книнг 41-моддаси 1-банди) ёки меҳнатнинг туб шароитларини ўзгарганлиги сабабли икки ойлик огоҳлантириш муддати ўтмай ишдан кетиш (М. Қ. Книнг 322-моддаси);
д) меҳнат шартномасига кўра ўз зиммасига юклатилган вазифани бажариши лозим бўлган ходимнинг узрсиз сабабларга кўра уч соатдан ортиқ корхона ёки объектдан ташқарида бўлиши.
Бошқа ишга ўтказилган ва ишга киришишдан бош тортганлиги сабабли прогул учун ишдан бўшатилган ходимни ишга тиклаш билан боғлиқ ишларни кўришда, суд бошқа ишга ўтказишнинг ўзи тўғри амалга оширилганлигини текшириши лозим (М. Қ. Книнг 32, 33, 34, 158 м.м.).
29. М. Қ. Книнг 41-моддаси 7-банди билан меҳнат шартномасини бекор қилинганлиги билан боғлиқ низоларни ҳал қилишда меҳнат вазифасини бажараётган ишчи иш вақтида, иш вазифасини бажариши лозим бўлган корхона, муассаса, ташкилотда ёки бошқа жойда, маст ҳолда, наркотик ёки заҳарли моддаларни истеъмол қилганлик оқибатида сархуш ҳолда бўлганда, бундай асосларга кўра ишдан бўшатиш мумкин эканини судлар назарда тутмоқлари лозим. Бунда ходимни қайд қилинган ҳолатда бўлгани учун ишдан четлаштирилган ёки четлаштирилмаганлигининг аҳамияти йўқ. Иш куни нормалаштирилмаган ходимнинг белгиланган умумий иш вақтидан ортиқча ишда бўлган вақти иш вақтига киради.
Ишчининг мастлик ҳолати, ёки наркотик ёки заҳарли моддалар истеъмол қилганлик оқибатида сархуш ҳолда бўлганлиги тиббий хулоса ва бошқа далиллар билан исботланиши мумкин бўлиб, улар суд томонидан баҳоланмоғи лозим.
30. М. Қ. Книнг 41-моддаси 8-банди билан ишдан бўшатилган шахсларни ишга тиклаш билан боғлиқ низоларни кўриш чоғида, судлар айблов ҳукмининг кучга кирганлиги, ёки маъмурий чора қўллаш, жамоат таъсир чорасини қўллаш ваколатига эга бўлган орган томонидан қарор қабул қилинганини текширмоғи лозим. Бундай асосларга кўра меҳнат шартномасини бекор қилиш учун, ҳукмда қандай жазо белгиланганлиги ва қандай маъмурий жазо қўлланилганлиги аҳамиятга эга эмас. Иш вақтими, ишдан ташқарими, иш жойида ўғирлик содир этгани учун ишдан бўшатиш мумкин (шу жумладан майда ўғирлик учун).
Бундай интизомий жазони қўллаш учун белгиланган бир ойлик муддат, суд ҳукми кучга кирган кундан бошлаб, бошқа ҳолатларда эса, маъмурий жазо қўллаш ҳақида ёки меҳнат жамоаси, жамоат ташкилоти томонидан жамоат таъсир чораларини қўллаш ҳақидаги қарор қабул қилинган кундан бошлаб ҳисобланади.
31. М. Қ. Книнг 41-моддаси 3, 4, 7-бандлари бўйича ишдан бўшатиш интизомий жазо бўлиб, шунинг учун ҳам бундай асослар бўйича ишдан бўшатишга ходимнинг касал бўлган ёки отпускада бўлган вақти ҳисобга олинмаган ҳолда, ножўя ҳаракат қилинганлик аниқланган кундан бошлаб бир ой ўтмасдан, уни содир этган кундан бошлаб олти ой ўтмасдан йўл қўйиш мумкин эмас.
Корхона, муассаса, ташкилот раҳбарига ёки бошқа ишчи бўйсунадиган мансабдор шахсга, у қонун бўйича интизомий жазо чораси қўллаш ваколатига эга бўлганлигидан қатъи назар, ножўя ҳаракат қилингани маълум бўлган кун, ножўя ҳаракат содир этилгани аниқланган кун ҳисобланади.
32. ЎР М. Қ. Книнг 41-моддаси 1, 2, 5, 6-бандлари, 37-моддаси 2 ва 3-бандларига кўра қонунга риоя қилинмаган ҳолда (касаллик вақтида, бошқа иш таклиф этилмасдан ва х.к.), ишдан бўшатилган ишчи ёки хизматчини суд томонидан илгариги ишига (лавозимига) тикланиши, агар маъмурият томонидан илгари йўл қўйилган хатолар бартараф этилган бўлса, маъмуриятни худди шундай асосларга кўра меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳуқуқидан маҳрум этмайди.
33. Ходимга интизомий жазо берилиши, уни корхона, муассаса, ташкилотга етказилган моддий зарарни ундириш билан боғлиқ моддий жавобгарликка тортиш ва бошқа интизомий бўлмаган жазо чораларини қўллашни инкор этмайди (мукофотдан маҳрум қилиш, йил якунига кўра берилиши лозим бўлган мукофотни камайтириш ёки ундан маҳрум қилиш, йиллик отпускани йўл қўйилган прогул кунлари сонига камайтириш, отпуска бериш вақтини ўзгартириш ва бошқа).
Агар технологик интизомни қўпол равишда бузганлик маҳсулот сифатининг ёмонлашувига сабаб бўлган бўлса, ходимни интизомий жазога тортилганлиги, маъмуриятни унинг малакасини бир поғона пасайтириш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди (М. Қ. Книнг 94 м.).
34. Ишонч йўқолганлиги муносабати билан ишдан бўшатилган ишчиларни ишга тиклаш ҳақидаги ишларни кўришда, судлар, бундай асосларга кўра. фақатгина, пул ва товар қимматликлари, билан хизмат қилган (қабул қилиш, сақлаш, жойлаштириш, тарқатиш ва.хк.) ҳолда айбли ҳаракатлар содир этган ва башарти бу ҳаракатлар маъмуриятнинг уларга ишончини йўқотишга асос бўлган ходимларгина ишдан бўшатилиши мумкин эканини назарда тутмоқлари лозим. Бундай ҳаракатларга хусусан қуйидагилар киритилиши мумкин; тегишли ҳужжат бўлмаган ҳолда хизмат учун ҳақ олиш, товарларни бевосита омборлардан ва ёрдамчи хоналардан сотиш, кам ўлчаш, кам тортиш, ҳамда уриб қолиш, харидорлардан молларни яшириб қолиш, наркотик дори маҳсулотларини бериш қоидаларини бузиш.
Қонунда белгиланган қоидаларга асосан, ўғрилик, порахўрлик ва бошқа қасддан ҳуқуқбузарликларга йўл қўйилганлиги аниқланган бўлса, бундай ишчилар бу ҳаракат уларнинг хизмат вазифалари билан боғлиқ бўлмаса ҳам, ишонч йўқолганлиги асосида ишдан бўшатилишлари мумкин.
35. Моддий қимматликларни сақлаш ҳақида тўла моддий жавобгарлик шартномасини тузишдан бош тортгани сабабли, ишчига интизомий жазо қўллаш билан боғлиқ низоларни ҳал қилишда судлар меҳнат шартномаси талабидан келиб чиқмоқлари лозим.
Агар моддий қимматликлар билан шуғулланиш, ишчининг ишга қабул қилиш вақтида келишилган асосий вазифаси бўлиб, амалдаги қонун бўйича у билан тўла моддий жавобгарлик ҳақида шартнома тузилиши лозим бўлган ҳолда, узрли сабабларсиз бундай шартнома тузишдан бош тортиш, бундан келиб чиқадиган барча оқибатларни ҳисобга олган ҳолда, меҳнат вазифасини бажаришдан бош тортганлик деб қаралмоғи лозим.
Ишчи узрли сабабларга кўра шартнома тузишдан бош тортган ҳолда, маъмурият унга бошқа иш таклиф қилмоғи лозим, бошқа иш бўлмаганда ёки ишчи бошқа ишга ўтказишдан бош тортганда, у билан меҳнат шартномаси М. Қ. Книнг 41-моддаси 1-банди билан бекор қилинади.
Тўла моддий жавобгарлик шартномаси тузиш талаб қилинадиган, қўшимча мажбуриятларни амалга оширишдан бош тортган ходим ҳам худди шу йўл билан ишдан бўшатилиши мумкин.
36. Бу ишни бундан кейин давом этиши мумкин бўлмаган ахлоқсизлик ҳаракатини содир этган шахсларни ишга тиклаш билан боғлиқ низоларни ҳал қилишда, судлар бундай асослар бўйича фақатгина тарбиявий вазифаларни бажарувчи ходимларни ишдан бўшатишга йўл қўйиш мумкин эканини назарда тутмоқлари лозим, масалан ўқитувчилар, ўқув юртларининг ўқитувчилари, ўқув ишлаб чиқариш усталари, болалар муассасаларининг тарбиячилари.
37. Ишончни йўқотганлиги ва тарбиявий вазифаларни бажарувчи ходимни ноахлоқий ҳаракат содир этганлиги сабабли меҳнат шартномасини бекор қилиниши (М. Қ. Книнг 37-моддасининг 2, 3-бандлари) қонунда белгиланган муддатларда қўлланилиши лозим бўлган интизомий жазо бўлиб ҳисобланмайди.
Шу билан бирга қайд қилинган асослар бўйича бўшатилган кишиларни ишга тиклаш билан боғлиқ ишларни кўришда, судлар ахлоқсиз ва айбли ҳаракат содир этилгандан кейин ўтган вақтни, маъмуриятнинг ишончи йўқолган шахснинг кейинги хулқ-атвори ва ишни тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятга эга бўлган ҳолатларни эътиборга олмоғи лозим.
38. М. Қ. Книнг 37-моддаси 5-бандига асосан меҳнат шартномасини бекор қилишга, ишга қабул қилиш юзасидан белгиланган қоидалар бузилган тақдирда йўл қўйилиши мумкин.
а) суднинг ҳукмига кўра белгиланган муддатлар ичида маълум лавозимларни эгаллаш ва маълум фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқидан маҳрум этилган шахсларни ишга қабул қилиш;
б) моддий жавобгарлик билан боғлиқ ишларга илгари ўғирлик, порахўрлик ёки бошқа ғараз мақсадларда жиноят содир қилган кишиларни қабул қилиниши, агар судланганлик олиб ташланган ёки бекор қилинган бўлмаса;
в) амалдаги қонун бўйича яқин қариндош ёки қуда-андаларни бирга ишлаши меҳнат шартномасини тузишга тўсқинлик қилмайдиган ҳолларидан ташқари, ўзаро яқин қариндош ёки қуда-анда бўлган хизматчиларни ишга қабул қилиниши, башарти улардан бири иккинчисига бевосита бўйсуниб ёки унинг назорати остида хизмат қиладиган бўлса;
г) вояга етмаганлар ва аёлларни ишга қабул қилиш, қайсики қонунчилик томонидан уларнинг меҳнатидан фойдаланиш ман этилган бўлса.
Агарда ишга қабул қилиш қоидалари бузилиб, уларни бартараф этишнинг имкони бўлмаса ва бу ҳолатлар ишни давом эттиришга халақит берса, бундай ҳолларда ЎР М. Қ. Книнг 37-моддаси 5-бандига асосан меҳнат шартномаси бекор этилиши мумкинлигини судлар эътиборда тутишлари лозим.
Ушбу асосларга кўра ишдан бўшатиш билан боғлиқ низолар кўрилаётганда суд ишга қабул қилиш қоидаларининг бузилганлиги нималардан иборат эканлигини ва улар меҳнат шартномасини бекор этиш учун асос бўлиб хизмат қила олиш ёки олмаслиги масаласини аниқлашлари зарур.
39. Агар ходим қонуний асосларсиз ёки белгиланган қоидалар бузилган ҳолда ишдан бўшатилган бўлиб корхона, муассаса, ташкилот фаолияти тугаганлиги сабабли уни олдинги вазифасига тиклаш имконияти бўлмаса, суд ишдан бўшатишни нотўғри деб топиб, тугатиш комиссияси ёки корхона, муассаса, ташкилот тугатиш ҳақида қарор қабул қилган, тегишли ҳолларда уларни ҳуқуқи ўтган ташкилотга, ходимга бир йилдан ортиқ бўлмаган муддатга, ноилождан йўл қўйган прогул вақти учун иш ҳақи тўлаш мажбуриятини юклатади.
Бир вақтнинг ўзида суд корхона, муассаса, ташкилот тугатилганлиги сабабли ходимни М. Қ. Книнг 41-моддаси 1-банди билан ишдан бўшатилган деб топади. Зарур бўлса суд қайд қилинган органлар олдига, ишдан бўшатилган ходимни ишга жойлаштиришда ёрдам бериш масаласини қўяди.
40. Судлар маъмурият томонидан буйруғида кўрсатилган ишдан бўшатиш асосларини қонунга тўғри келишини текширмоқлари лозим. Ишдан бўшатиш масаласининг бошқа асосларини суд кўришга ҳақли эмас.
Агар ишга тиклаш билан боғлиқ низони ҳал қилишда суд ишдан бўшатиш асослари қонуний бўлсада, лекин буйруғида маъмурият ҳуқуқий нормага тўғри келмайдиган сабаб кўрсатган деб топса, ва агар касаба уюшмаси қўмитаси ишдан бўшатишнинг бундай асослари бўйича кўриб ўз розилигини берган бўлса, суд ишнинг ҳолатларидан келиб чиқиб, ишдан бўшатиш сабабларини ўзгартириб, уни амалдаги қонун талабларига келтириши мумкин. Бошқа ҳолатларда суд ишдан бўшатилган ходимни ишга тиклайди.
Ишдан бўшатишнинг сабаби нотўғри ифода этилганлиги ходимни бошқа корхона, муассаса, ташкилотга ишга киришдан маҳрум этганлиги тасдиқланганда, суд М. Қ. Книнг 245-моддасига асосан унинг фойдасига бир йилдан ошиқ бўлмаган муддатга иш ҳақи ундиради.
Ўз вазифасига ёки бажараётган ишига нолойиқ эканлиги, меҳнат интизомини бузганлиги ёки бошқа айбли ҳаракати сабабли асосли равишда ишдан бўшатилган шахсни ишга тиклаш даъвоси рад этилганда, суд ишдан бўшатишнинг сабабини ифода этишни ходимнинг ўз ташаббусига кўра ишдан бўшатишликка ўзгартиришга ҳақли эмас.
41. Интизомий жазони нотўғри қўлланганлиги, шунингдек меҳнат тартиби қоидаларини бузганлиги учун ишдан бўшатилганлиги ҳақидаги даъво бўйича низони кўришда, суд М. Қ. Книнг 160-моддасига биноан ножўя ҳаракатнинг оғирлигини, у содир қилинган вазиятни, ишчи ёки хизматчининг шундан олдинги иши ва хулқи-атворини, шунингдек интизомий жазо чораси содир қилинган ножўя ҳаракатнинг оғирлигига мос келишини ҳисобга олиб, уни нотўғри деб топиши ҳамда ишдан бўшатилган ходимни илгариги ишига тиклаши мумкин. Бундай ҳолатда маъмурият худди шундай ножўя ҳаракат учун ходимга нисбатан М. Қ. Книнг 159-моддаси билан кўзда тутилган муддатларга риоя қилган ҳолда, бошқа интизомий жазо чорасини қўллаши мумкин.
Қайд қилинган ҳолат бўйича даъво қаноатлантирилганда, М. Қ. Книнг 158-моддасига кўра ходимга нисбатан интизомий жазо чорасини қўллаш, у билан меҳнат муносабатида бўлган корхона, муассаса, ташкилот маъмуриятининг ваколати бўлганлиги сабабли, суд ишдан бўшатишни бошқа жазо чораси билан алмаштиришга ҳақли эмаслигини назарда тутмоқ лозим.
42. Меҳнат қонунлари асосларига кўра, ҳомиладор аёлларни, уч ёшгача етмаган болалари бўлган аёлларни (ўн тўрт ёшга етмаган ёки 16 ёшга етмаган ногирон болалари бўлган якка аёлларни) маъмурият ташаббуси билан ишдан бўшатишга йўл қўймаслигидан келиб чиққан ҳолда, бу қоидалар фақатгина меҳнат шартномасини М. Қ. Книнг 41-моддаси билан бекор қилинадиган ҳолатларга эмас, балки ишдан бўшатиш маъмуриятни ташаббуси билан амалга ошириладиган бошқа ҳолатларга ҳам татбиқ этилишини судлар эътиборга олмоқлари лозим (масалан М. Қ. Книнг 37-моддаси 2, 3-бандлари).
Аёл болани парваришлаши учун отпускада бўлганда, маъмуриятнинг ташаббуси билан меҳнат шартномасини бекор қилиш мумкин эмас (М. Қ. Книнг 194-моддаси). Корхона, муассаса, ташкилот батамом тугатилганида, меҳнат шартномаси албатта бошқа ишга жойлаштириш шарти билан бекор қилиниши мумкин. Маъмурият ҳомиладор аёлларни ва уч ёшга етмаган боласи бўлган аёлларни албатта ишга жойлаштиришни улар муддатли меҳнат шартномаси тугагандан кейин бўшатилган ҳолларда ҳам амалга оширади (М. Қ. Книнг 197-моддаси).
43. Ҳомиладорлик вақтида, маъмуриятнинг ташаббуси билан ишдан бўшатилган аёлнинг ишга тиклаш ҳақидаги даъвосини кўришда, суд маъмурият ишдан бўшатиш вақтида аёлни ҳомиладорлигидан хабари бор йўқлигидан ва ишни кўриш чоғида ҳомиладорликни сақланиб қолган қолмаганлигидан қатъи назар, даъвони қаноатлантириши лозим.
44. Болаларни парвариш қилаётган аёллар ва бошқа шахсларнинг меҳнат низоларини ҳал қилишда, уларга нисбатан қонун билан ўрнатилган имтиёзлар, уларнинг меҳнатидан эгаликнинг қайси формаси асосида фойдаланилаётганидан қатъи назар, берилиши лозим эканини ҳисобга олмоқ керак (якка тартибда, жамоа, давлат, аралаш ва бош.).
Болаларни оналарисиз тарбияси билан шуғулланаётган шахсларнинг меҳнат низоларини ҳал қилишда, амалдаги меҳнат қонунлари бўйича болаларини оналарсиз тарбиялаётган оталарга (вафот этганлиги ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум этилганлиги, узоқ вақт даволаш муассасасида бўлиши ва оналик ҳомийлиги мавжуд бўлмаган бошқа ҳолларда) ва вояга етмаганларнинг васийларига (ҳомийларига) оналик муносабати билан аёлларга бериладиган имтиёзлар татбиқ этилишини ҳисобга олмоқ лозим (тунги, ишдан ташқари ишларга жалб қилишни, дам олиш кунлари ишга жалб қилишни, командировкаларга юборишни юклаш, қўшимча отпускалар бериш имтиёзи, иш вақтини ва қонун билан белгиланган бошқа имтиёзларни ўрнатиш).
Қайд қилинган ҳолларда, болаларни оналарисиз боқаётган шахсларга меҳнат бўйича имтиёзлар бериш, маъмуриятни мажбурияти бўлиб, унинг хоҳиши билан боғлиқ эмаслигини ҳисобга олиш лозим.
45. Ижара шартномасидан келиб чиқадиган низоларни ҳал қилишда, судлар Ўзбекистон Республикаси ижара ҳақидаги Қонунига кўра, ижаранинг хар хил турлари кўзда тутилган бўлиб (мулкни фуқаролар томонидан якка тартибда ёки жамоа бўлиб ижарага олиниши, корхоналарни ижарага олиш, ички ишлаб чиқариш ижара пудрати), улар амалдаги қонун бўйича ҳар хил йўл билан тартибга солинишини назарда тутмоқлари лозим.
Фуқаро ёки бир неча фуқаролар билан мулкни ижарага олиш шартномасини тузилиши, улар ва ижарага берувчи билан меҳнат муносабатларини эмас, балки Ўзбекистон Республикаси Ижара ҳақидаги Қонунининг 29, 30-моддалари, битимлар, шартномалар, мулк ижараси ва.ҳ.к. қонунлар билан тартибга солинувчи мулкий муносабатларни келтириб чиқаради
Корхона бутунлай ижарага берилганида, янги ижара корхонаси вужудга келиб, унинг ишчи хизматчилари билан меҳнат муносабатлари келиб чиқади ва бу муносабатлар Ўзбекистон Республикасининг ижара ҳақидаги қонуни билан белгиланган ўзига хос хусусиятлар ҳисобга олинган ҳолда, меҳнат қонунлари билан тартибга солинади. Бу хусусиятларга жумладан ижара жамоасининг ишга қабул қилиш ва ишдан бўшатиш тартибини, иш куни тартибини мустақил белгилаш ҳуқуқи киради.
Давлат корхонасини ижарага берилиши муносабати билан бўшатилиб олинадиган ишчилар, корхона тугатилиши муносабати билан ишдан бўшатилган ишчиларга ўрнатилган ҳуқуқлардан фойдаланадилар.
Ички ишлаб чиқариш ижара пудрати алоҳида ишчилар ёки ишчи жамоаларининг корхона ичида ишни ташкил қилиш ва ҳақ тўлаш тури бўлиб, уларнинг корхона билан меҳнат муносабатлари меҳнат қонунлари, ҳамда ижара шартномаси билан тартибга солинади. Бундай ижара жамоаси аъзосининг корхона билан бўлган меҳнат низолари умумий асосда ҳал қилинади.
46. Шартнома (контракт) тузиш ходимларни ишга ёллаш вақтида амалга оширилишини судларга тушунтириб ўтиш лозим. Агар ходим билан илгари номуайян муддатга меҳнат шартномаси тузилган бўлса, кейинчалик у билан муайян муддатга (меҳнатнинг туб шароитлари ўзгармаган ҳолда) шартнома (контракт) тузишга фақат унинг розилиги билан йўл қўйилади. Ходимнинг бундай ҳолатда шартнома (контракт) тузишдан бош тортиши у билан меҳнат шартномасини бекор қилишга асос бўла олмайди.
Шу билан бирга маълум жойидаги ходимлар учун меҳнат шартномасини контракт усулида тузиш қонунлар билан кўзда тутилган бўлиб (масалан давлат ўқув юртларининг педагогик ходимлари) олдин ишга олинган ходим билан контракт тузилиши меҳнатнинг туб шароитларининг ўзгарганлиги деб тушунилади.
47. Шартномада (контрактда) амалдаги меҳнат қонунлари билан белгиланган ёки белгиланмаган, шартномани (контрактни) муддатидан олдин бекор қилиш асослари кўзда тутилиши мумкин, ҳамда тарафлардан ҳар бирига шартномада белгиланган вақт ичида, бошқа тарафни хабардор қилган ҳолда шартномани бекор қилиш ҳуқуқи берилиши мумкин.
Контракт (шартномани) меҳнат қонунлари тўғрисидаги эмас, балки унда кўрсатилган асосларга кўра бекор қилишганда, ҳамда у тарафларнинг келишувига асосан бекор қилинганда, ходим М. Қ. Книнг 36-моддаси 1-бандига кўра ишдан бўшатилиши мумкин.
Контракт (шартнома) ходимнинг ташаббусига кўра бекор қилинса, унинг ўз хоҳишига кўра ишдан бўшатиш М.Қ.Книнг 40-моддасига кўра амалга оширилади.
48. Ўзбекистон Республикаси Корхоналар тўғрисидаги Қонун, у кичик корхоналарнинг қонунда кўзда тутилган ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, кичик корхоналар фаолиятига татбиқ қилиниши кўзда тутилган, шу жумладан меҳнат муносабатлари соҳасида ҳам.
Кичик корхоналар мулкнинг ҳар қандай формаси асосида ташкил қилиниши мумкин эканини ҳисобга олган ҳолда, уларнинг ишчилари билан боғлиқ меҳнат низоларини ҳал қилишда, тегишли мулк формасига эга бўлган корхоналарнинг фаолиятини тартибга солувчи моддий ҳуқуқ нормаси қўлланилади (давлат, кооператив ва бош). Мулкнинг аралаш формасига асосланган кичик корхоналарга, уни ташкил этган мулк эгаларининг кўпроқ мулк ҳиссаси ҳисобга олинган ҳолда қонунлар татбиқ этилади.
49. Ноқонуний ишдан бўшатиш ҳолларини бартараф қилиш ва бунинг натижасида корхона, муассаса, ташкилотга етказилган моддий зарарни ундириш мақсадида, суд ходимни ноилождан прогул қилгани учун ёки кам маош оладиган ишда ишлаган вақти учун ҳақи тўланган бўлиб агарда ишдан бўшатиш ва бошқа ишга ўтказиш қонунни очиқдан очиқ бузган ҳолда амалга оширилган бўлса етказилган зарарни қоплашни мансабдор шахснинг зиммасига юклашга ҳақлидир.
Ходимни ишдан бўшатиш ва бошқа ишга ўтказиш ҳақида нотўғри фармойиш қабул қилган мансабдор шахсни, жавобгар томонида қатнашувчи учинчи шахс сифатида ишга жалб қилишлик масаласи, одатда, судья томонидан ишни судда кўришга тайёргарлик қилиш вақтида амалга оширилади, бу ҳолат бундай масалани ишни кўриш чоғида амалга оширишни инкор этмайди. Мансабдор шахсни ишга бундай жалб қилиниши уни иш бўйича жавобгар вакили сифатида ишда қатнашиш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди.
Тегишли тартибда судга келиш ҳақида хабардор қилинган мансабдор шахснинг узрсиз сабабларга кўра судга келмаганлиги, ёки уни келмаганлиги сабаблари ҳақида маълумотлар мавжуд бўлмаганда, суд ишини унинг иштирокисиз кўриши мумкин.
50. Суднинг ишга тиклаш ҳақидаги қарори ижроси маъмурият томонидан кечиктирилгани аниқланганда, суд бунда айбдор бўлган мансабдор шахсга корхона, муассаса, ташкилотга етказилган зарарни тўлаш мажбуриятини юклатади.
Меҳнат низоларини ҳал қилувчи комиссия қарори ижросини кечиктирганлиги сабабли, етказилган зарарни, мансабдор шахс томонидан тўлаш масаласи ҳам худди шу тартибда ҳал қилинади (М. Қ. Книнг 250-моддаси) Бундай низолар суд томонидан корхона, муассаса, ташкилотни юқори турувчи органни даъвоси ёки прокурорни аризасига биноан кўрилади.
51. Ишга тиклаш ҳақидаги даъводан воз кечганликни қабул қилишда ёки тарафлар ўртасида бундай низо бўйича келишиш битими тузилганда, судлар бу ҳаракатлар Қонунга хилоф эмаслигини ва тарафдорнинг қонун билан қўриқланувчи ҳуқуқ ва манфаатлари бузилмаслигини аниқламоқлари лозим.
Даъвогар даъводан воз кечганлиги қабул қилинганда, келишиш битими тасдиқланганда, суд ишни кўриш давомида аниқланган қонунни бузилганлиги ҳолатларни бартараф этиш ҳақида хусусий ажрим чиқариши мумкин.
52. Ишдан бўшатиш вақтини ўзгартириш, ишга тиклаш, мажбуран прогулга йўл қўйганлиги учун иш ҳақи ундириш билан боғлиқ даъволар бўйича ишларни кўришда, меҳнат шартномаси ходим ишга чиқмаган биринчи кундан бошлаб бекор қилинишини назарда тутмоқ лозим.
Прогул учун ишдан бўшатилган ходимни ишга тиклаш ва ноилождан қилган прогули учун ҳақ тўлаш тўғрисидаги низони ҳал қилишда, агар ходим узрсиз сабабларга кўра ишда бўлмаганлиги аниқланиб, лекин маъмурият томонидан ишдан бўшатиш қоидалари бузилган бўлса, суд келтирилган даъвони қаноатлантиришда ишга тикланган ходимга иш ҳақи у ишга чиқмаган биринчи кундан эмас, балки бундай ишдан бўшатиш ҳақида буйруқ чиққан кундан бошлаб ундирилиши лозим эканини назарда тутмоқ лозим, чунки шу вақтдан бошлаб прогул узрли деб ҳисобланади.
53. Давлат божи тўлашдан фақатгина даъвогарлар озод этилишини ҳисобга олиб, меҳнат муносабатларидан келиб чиқадиган низоларни ҳал этишда, гражданлик процессуал қонуни билан белгиланган давлат божи ундириш қоидаларига риоя этиш муҳим эканлигига судларнинг эътибори қаратилсин.
Даъвогарнинг даъво талабларини қаноатлантириш билан бирга, суд ЎР Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган миқдорларда, давлат фойдасига тегишли давлат божи ундирмоғи лозим.
54. Мазкур низоларни кўришда судлар, агар тарафлар бир шаҳар ва бир туманда бўлса, ишни ўн кунлик муддат ичида, бошқа ҳолатларда йигирма кунлик муддат ичида кўриб ҳал қилиш ҳақидаги ГПКнинг 115-моддаси билан белгиланган муддатларга риоя қилишлари лозим бўлиб, бу муддатлар ишни қабул қилинганидан сўнг етти кундан кечиктирмай ўтказилиши лозим бўлган, ишни судда кўришга тайёргарчилик қилиш муддати тугаган кундан бошлаб ҳисобланмоғи лозим.
55. Меҳнат низоларини юзага келтирувчи сабаб ва шароитларни бартараф этиш тадбирларини амалга ошириш, ишлаб чиқаришда йўл қўйиладиган тарқоқликка, прогулларга, иш вақтини йўқотишликка қарши курашда ёрдам бериш, ишчи ва хизматчиларни ишдан бўшатишда меҳнат қонунларини бузилганлиги аниқланганда, хусусий ажрим чиқариш йўли билан, таъсир қилишига алоҳида эътибор бериш кераклиги, судларга таклиф қилинсин.
56. Мазкур қарор қабул қилиниши муносабати билан, Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг қуйидаги қарорлари ўз кучини йўқотган деб ҳисоблансин:
1) Ўзбекистон Республикаси судлари томонидан меҳнат шартномаси ҳақидаги қонунларни қўллаш ҳақидаги 1985 йил 29 апрель куни қабул қилинган 5-сонли қарор, 1988 йил 23 августдаги 5-ПЛ-88 сонли Пленум қарорига кўра киритилган ўзгаришлари билан;
2) «КПСС ХХУП съезди ва Ўзбекистон КПнинг XXI съезди қарорларидан келиб чиққан ҳолда, меҳнат қонунлари ва меҳнат интизомига риоя қилишда Ўзбекистон Республикаси судлари ролини ошириш ҳақидаги» 1986 йил 25 апрелда қабул қилинган 5-3-86-сонли қарори, кейинги ўзгаришлари билан;