LexUZ sharhi
LexUZ sharhi
Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 2018-yil 24-avgustdagi 26-sonli “Fuqarolik ishlarini sud muhokamasiga tayyorlash to‘g‘risida”gi qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan.
Davlatimizning demokratik o‘zgarishlar natijasida yangi sharoitlarni vujudga kelishi sudlar faoliyatining protsessual shaklini yangilanishini, sud majlislarida ishtirok etuvchi shaxslarning huquqiy mavqeini kelgusida mustahkamlash, ularning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rishni taqozo etadi.
Fuqarolik ishlarini ko‘rish muddatlariga respublika sudlari tomonidan rioya qilinish amaliyotini umumlashtirish natijalari sudda ishlarni ma’lum qismi belgilangan muddatlarni buzib ko‘rilishini ko‘rsatdi.
Ishni yaxshi tashkil qilmaslik yoki sud protsesslarini rejalashtirishda beparvolik qilish, protsessual hujjatlarni rasmiylashtirishni kechiktirib bajarish, sud majlisi davomida protsessual huquq mezonlarini buzishlar natijasida sansolarlikka yo‘l qo‘yishlik kelib chiqmoqda.
Sudyalar arizalarni qabul qilishda huquqiy munosabatlarning xarakterini, ular tartibga solinadigan huquq mezonlarni hamma vaqt ham to‘g‘ri aniqlamaydilar va natijada da’vo asosi, isbotlash vositalari, ishda ishtirok etuvchi shaxslar doirasini aniqlashda xatoliklarga yo‘l qo‘ymoqdalar. Bularning hammasi dalillarni to‘plash, tegishli shaxslarni ishda ishtirok etishga jalb qilish uchun ishni ko‘rishlikni boshqa kunga qoldirishga va fuqarolik ishlarini sudda ko‘rish muddatlarini buzishga olib keladi.
Sud amaliyotini umumlashtirish yana shuni ko‘rsatdiki, fuqarolik ishlarini ko‘rish muddatlarini buzishga ma’lum darajada ishni ko‘rishga tayinlashda ish hujjatlarini chuqur o‘rganilmagani, ishni ko‘rishga tayyorlash vaqtida ayrim xatolarga yo‘l qo‘yishlar, sudda ish yuritish ishtirokchilarini o‘z vaqtida xabardor qilmaslik, sud protsessini o‘ylamasdan tashkil qilish va boshqa subyektiv xarakterga ega bo‘lgan asoslar sabab bo‘lmoqda.
(muqaddimaning beshinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2010-yil 14-maydagi 07-sonli qarori tahririda)
Ba’zi sudlarda qonunda ko‘rsatilmagan asoslar bo‘yicha ish ko‘rishni bir necha marta to‘xtatib turish kabi amaliyot mavjud, bu bilan ishlarni ko‘rishdagi sansolarlik yashirilmoqda.
(muqaddimaning oltinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2010-yil 14-maydagi 07-sonli qarori tahririda)
Ishni ko‘rishga tayyorlashda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni hamma vaqt ham sudda ko‘rishda to‘ldirib bo‘lmaydi va bu to‘liq tekshirilmagan holatlar bo‘yicha hal qiluv qarori chiqarishga olib keladi. Natijada bunday ishlar bo‘yicha chiqarilgan hal qiluv qarorlari apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalarida bekor qilinadi, bu ham sansolarlikni keltirib chiqaradi. Bunday hal qiluv qarorlari bekor qilinib, ish yangidan ko‘rish uchun yuborilgan holatlarda ham ishni sudda ko‘rishga tayyorlash jarayoni yuzaki olib borilishi yoki umuman bu jarayonni o‘tkazmaslik holatlari ham mavjud.
Ko‘pchilik ishlar bo‘yicha sud majlisi bayonnomasini tuzish va u bilan taraflarni tanishtirish cho‘zilmoqda, bu esa kelib tushgan shikoyat va protestlar bilan ishlarni apellyatsiya, kassatsiya instansiyasiga yuborish muddatlarini buzish hollarini keltirib chiqarmoqda.
Yuqori sudlar ishlarni apellyatsiya, kassatsiya yoki nazorat tartibida ko‘rishda fuqarolik ishlarini qonunda belgilangan tartibda ko‘rish muddatlarini birinchi instansiya sudi tomonidan buzilganligiga kamdan-kam holatlarda e’tibor qiladilar va chora ko‘rish uchun havola qiladilar.
Shu bilan birga Plenum qayd etadiki, yildan-yilga sudyalarni ish hajmini ko‘payishi, advokatlarning boshqa ishlarda band ekanliklarini vaj qilib sud protsesslarida ishtirok etishdan bosh tortishlari kabi holatlar ham ishlarni ko‘rish muddatlariga ta’sir qilishi davom etmoqda.
Sudlar faoliyatidagi qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Fuqarolik ishlarini ko‘rish muddatlariga og‘ishmay rioya etishlik odil sudlovni amalga oshirishda qonunchilikni mustahkamlashga, sud ishtirokchilarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan muhim omillardan biri bo‘lib hisoblanishiga O‘zbekiston Respublikasi sudlarining e’tibori qaratilsin.
Sudlar protsess ishtirokchilarini qonuniy huquqlarini himoya qilish bilan birga, o‘zining protsessual huquqlaridan vijdonan foydalanmay, suiiste’mol qilish yo‘li bilan sud muhokamasini asossiz cho‘zishga qaratilgan taraflardan birining har qanday g‘ayriqonuniy harakatlariga nisbatan keskin chora ko‘rishlari lozim.
2. Ko‘rsatib o‘tilgan kamchiliklarni bartaraf etish, protsessual muddatlarga og‘ishmay rioya qilish va fuqarolik ishlarini ko‘rish sifatlarini oshirish, o‘z ish faoliyatida sansolarlik holatlariga yo‘l qo‘ymaslik choralarini ko‘rish lozim.
Har bir ishni o‘z vaqtida va sifatli ko‘rishga shaxsiy javobgarliklarini oshirishlari lozimligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
3. Ishni sudda ko‘rishga tayyorlash bosqichida, shuningdek, ishni ko‘rish jarayonida aniqlangan dalillar to‘liq va xolisona tekshirilishini, ishni tez va sifatli ko‘rilishini ta’minlash lozim.
4. Odil sudlovni amalga oshirish, ishlarni sud majlisiga tayyorlash va uni o‘tkazish darajasini ko‘tarish choralarini ko‘rish zarur.
Har bir sud fuqarolik ishlarini hal qilishda qonunchilikka rioya etilishini to‘la kafolatlovchi ish tartibi bilan ta’minlanmog‘i kerak.
5. Arizani harakatsiz qoldirishda, ariza bo‘yicha kamchiliklarni tuzatish uchun muhlat berish taqdim qilingan talablarning xarakteri, kamchilikni tuzatish oson yoki murakkabligi, to‘lanmagan davlat boji miqdori va boshqa holatlar hisobga olinishi kerak.
Agar da’vo ariza qabul qilingan bo‘lsa, sud tomonidan tayinlangan barcha protsessual muddatlar (ishni tayyorlash, yozma va ashyoviy dalillarni taqdim etish, sud majlisini qoldirish va h.k.) ariza shu turdagi ishlarni ko‘rish bo‘yicha qonunda belgilangan muddatlar doirasida hal qilinishi lozim. Ushbu qoida, agar ariza harakatsiz qoldirilib, lekin da’vogar sud talablarini muddatida bajargan taqdirda ham qo‘llanilib, da’vo ariza boshlang‘ich taqdim etilgan kundan berilgan hisoblanadi. Aks holda, ariza berilmagan hisoblanib, da’vogarga qaytarilishi va bu haqda ajrim chiqarilishi lozim.
Bunda qisqartirilgan muddatlarda (aliment undirish, fuqaroning hayoti va sog‘lig‘iga yetkazilgan, shuningdek, boquvchisi vafot etgan taqdirda ko‘rilgan zararni undirish va mehnat munosabatlaridan kelib chiqadigan talablar bo‘yicha) ko‘rish belgilangan ishlarga alohida e’tibor qaratilishi kerak.
6. Ishlarni sudda ko‘rishga tayyorlash jarayoni barcha fuqarolik ishlari bo‘yicha shartligini nazarda tutib, bunday jarayonni ko‘zda tutuvchi FPKning 159, 160-moddalari talablarini bajarish zarurligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
taraflarning talab va e’tirozlarini asoslovchi faktlarni, shuningdek nizoni to‘g‘ri hal etish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa faktlarni aniqlash;
ishni hal etish uchun zarur bo‘lgan dalillar doirasini aniqlash va ularni o‘z vaqtida sud majlisiga taqdim etishni ta’minlash;
8. FPKning 160-moddasiga muvofiq, sudya qilinishi lozim bo‘lgan aniq harakatlarni to‘liq ko‘rsatib, ishni sudda ko‘rishga tayyorlash haqida ajrim chiqarishga majbur.
ishda ishtirok etuvchi shaxslarga ularning FPKning 34-moddasida belgilangan huquq va majburiyatlarini tushuntirishi;
da’vogardan da’volarni ajratish (FPK 157-moddasi) yoxud ularni birlashtirish va birgalikda ko‘rish (FPK 155, 156-moddalari) maqsadida shu yoki boshqa javobgarga nisbatan bir-biri bilan bog‘liq boshqa talablari bor-yo‘qligini aniqlashi;
(9-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2010-yil 14-maydagi 07-sonli qarori tahririda)
javobgardan da’vogarning talablariga qanday e’tirozlari borligini va bu e’tirozlar qanday dalillar bilan isbotlanishi mumkinligini aniqlashi, FPK 246, 247-moddalari qoidalari bo‘yicha unga qarshi da’vo talablari taqdim etish huquqini tushuntirishi;
FPKning 180-moddasi talablariga binoan sud majlisida amalga oshgan holda hal qilish uchun taraflardan kelishuv bitimi tuzish ehtimolini aniqlashi lozim.
10. Ishga tiklash haqidagi ishlarni sudda ko‘rishga tayyorlashda qonunni ochiq-oydin buzib g‘ayriqonuniy tarzda mehnat shartnomasini bekor qilish yoki xodimni noqonuniy boshqa ishga o‘tkazishni farmoyishi bilan amalga oshirgan mansabdor shaxsni aniqlash va uni javobgar tarafdan uchinchi shaxs sifatida g‘ayriqonuniy ishdan ozod etilganda yoki asossiz boshqa ishga o‘tkazilganda to‘langan ish haqini qoplash maqsadidagina emas, balki qonunlarni buzilishini oldini olish uchun ishga jalb qilish masalasini hal qilish kerak.
11. Agar da’voni ta’minlash bo‘yicha choralarni ko‘rmaslik hal qiluv qarorini ijrosini qiyinlashtiradigan yoki uni bajarib bo‘lmaydigan qilib qo‘yadigan bo‘lsa, sudya FPKning 248-moddasiga muvofiq ishni sudda ko‘rishga tayyorlash davomida da’voni ta’minlash bo‘yicha choralar qo‘llashga haqli ekanligi sudlarga tushuntirilsin.
Shu jarayonda sudya dalillarni ta’minlash bo‘yicha choralar ko‘rishi mumkin, chunki FPKning 61-moddasi sudga ariza berilgan vaqtdan boshlab sudya ularni ta’minlanishini nazarda tutadi.
12. Ishni sudda ko‘rishga tayyorlash bo‘yicha barcha harakatlar qilinib, ishda ishtirok etuvchi shaxslarning da’vo talablari va e’tirozlari aniqlanib, barcha hujjatlar to‘planib bo‘lingach va ishni ko‘rish joyi haqidagi masala hal qilingach, FPKning 161-moddasiga binoan sudya ajrimga asosan sudda ishni ko‘rishga tayinlaydi.
FPKning 131-moddasida ko‘rsatilgan fuqarolik ishlarini ko‘rish muddatlari (tegishli ravishda o‘n kundan, yigirma kundan va bir oydan kechiktirmay) ishni sudda ko‘rishga tayyorlash tugatilgan kundan boshlab hisoblanadi.
13. Sudlar FPKning 92, 93-moddalari talablariga qattiq rioya qilishlari va qonunda ko‘rsatilgan asoslarga binoan ishlarni asossiz ravishda to‘xtatib turishga yo‘l qo‘ymasliklari lozim.
Muddatlar ish yuritish to‘xtatib turilgan vaqtdan emas, balki uni to‘xtatib turish uchun asoslar vujudga kelgan vaqtdan boshlab to‘xtatilishiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
14. Sud majlisi bayonnomasining to‘la va o‘z vaqtida tuzilishiga, shuningdek uning to‘g‘riligiga raislik etuvchi va sud majlisi kotibi mas’ulligini nazarda tutib, sudlar kotiblar malakasi va ishni tashkil qilish darajasini oshirishlari zarur.
FPKning 22-moddasiga binoan bayonnoma raislik etuvchi va sud majlisi kotibi tomonidan sud majlisi tugagach, uch kundan kechiktirmay imzolanishi lozim. Sud majlisi bayonnomasini tuzish va imzolashga muddat belgilanishi sud protsessi ishtirokchilari o‘z vaqtida bayonnoma yuzasidan e’tiroz keltirishlari hamda sud qarori ustidan shikoyat qilishlarida muhim ahamiyatga egadir.
15. Sud protsesslarini aniq tashkillashtirishni sud raislari doimiy nazorat qilishlari, sansolarlik faktlariga yo‘l qo‘ymasliklari va ishlarni ko‘rish muddatlari muntazam yoki qo‘pol buzilgan holatlarda qonunda belgilangan tegishli choralar belgilashlari lozim.
16. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat sudlari va Toshkent shahar sudlariga tuman (shahar) sudlari tomonidan fuqarolik ishlarini ko‘rish muddatlariga rioya qilinishini nazorat qilishni susaytirmasliklari, bu muddatlar buzilgan hollarda tegishli tartibda chora ko‘rishlari tavsiya qilinsin.