Кейинги таҳрирга қаранг.
LexUZ шарҳи
Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар ўзининг самарасини бераётганлиги қишлоқ хўжалик ривожида ҳам намоён бўлмоқда. Аграр тармоқда хўжалик юритишнинг ташкилий ҳуқуқий шакллари такомиллаштирилмоқда. Қишлоқда чинакам мулкдорлар синфи шакллантирилиб, ерга, мулкка ҳамда ишлаб чиқарилган маҳсулотга нисбатан эгалик туйғуси қарор топтирилмоқда. Аммо, қишлоқда тадбиркорлик ғоясини ривожлантиришга тўсқинлик қилаётган ва фермерлик сиёсатини обрўсизлантиришга қаратилган хатти-ҳаракатларга, хусусан ердан фойдаланиш билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатларда дуч келинаётган мансабдор шахсларнинг суиистеъмолчилиги, лоқайдлиги, бюрократик тўсиқлар ва тамагирлик иллатларига тўлиқ барҳам берилмаяпти. Ер участкаларини талон-торож қилиш, улардан ноқонуний фойдаланиш, сохта фермерлик орқали бойлик орттириш, ер участкаларидан ижара шартномасида кўрсатилган мақсадларда фойдаланмаслик ҳолатлари юз бермоқда.
Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни амалга оширишда айрим мансабдор шахслар ўзларининг шахсий манфаатларини давлат ва жамият манфаатидан устун қўйишмоқда. Баъзи бир ҳокимлар, қишлоқ ва сув хўжалиги бошқарма ва бўлимлари, ер ресурслари хизмати идоралари мансабдор шахслари ҳамда қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари)нинг раҳбарлари давлат мулки ҳисобланган ердан фойдаланишда суиистеъмолчиликка, уни ижарага беришда ҳар хил қонунбузарликларга йўл қўйишмоқда. Уларга нисбатан амалдаги қонунлар асосида қаттиқ жазо чоралари кўрилмаяпти.
Айрим жойларда ижарага берилган суғориладиган ерларда фермерлар контрактация шартномасида кўрсатилган экин турларини экмасдан, ўзларининг эҳтиёжлари учун керак бўлган бошқа маҳсулотларни етиштирмоқдалар.
Қишлоқ хўжалигида давлат буюртмаси бўйича маҳсулот етиштириш учун берилаётган минерал ўғитлар, ёқилғи-мойлаш маҳсулотларини қўшни давлатларга бойлик орттириш мақсадида сотиб юбориш ёки улардан шахсий томорқаларида фойдаланиш ҳолатлари камаймаяпти. Шунингдек, пахта хом ашёсини ўғирлаб чегарадош мамлакатларга сотиш жиноятларига ҳам йўл қўйилмоқда.
Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан давлат органлари назорати қонун ҳужжатлари талаблари асосида ташкил этилмаган. Ердан фойдаланувчиларнинг ерга нисбатан эгалик ҳиссини шакллантириш ва ердан фойдаланишда давлат ва жамият манфаатларини ҳимоя қилиш устувор вазифа эканлигига жойларда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ҳамда хўжалик судлари ҳам лозим даражада эътибор бермаяптилар.
Хўжалик судлари томонидан қишлоқ хўжалик муносабатларини тартибга солувчи қонун ҳужжатлари амалиётда қўлланилаётганлигига қарамасдан, бу соҳада вужудга келган низолар бўйича ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш борасида кўрилган чораларнинг таъсирчанлиги ва самарадорлиги деярли сезилмаяпти.
Қишлоқ хўжалигида ердан фойдаланишда қонунийликни таъминлаш ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишда хўжалик судларининг ролини ошириш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленуми «Судлар тўғрисида»ги Қонуннинг 47-моддасига асосан қуйидаги тушунтиришларни беришга қарор қилади:
Кейинги таҳрирга қаранг.
1. Хўжалик судларининг эътибори уларнинг қишлоқ хўжалиги соҳасида қонунийликни таъминлаш ва ердан фойдаланишда суиистеъмолчиликларнинг олдини олишдаги ролини ошириш зарурлигига қаратилсин.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Хўжалик судлари қишлоқ хўжалик ҳуқуқий муносабатларидан келиб чиққан низоларни кўриш жараёнида ташкилотлар, давлат органлари ва бошқа органлар мансабдор шахслари, шу жумладан фермер хўжаликлари бошлиқлари ва бошқа ердан фойдаланувчилар фаолиятида қонун ҳужжатлари талаблари бузилганлиги, сохта фермерлик орқали бойлик орттириш, ерлардан шартномада кўрсатилган мақсадда фойдаланмаслик ҳолатлари аниқланган тақдирда айбдор шахсларга нисбатан жиноят ишини қўзғатиш тўғрисидаги масалани ҳал қилиш учун тегишли материалларни илова қилган ҳолда бу ҳақда прокурорга хабар қилиш, маъмурий жавобгарлик чораларини қўллаш, келтирилган зарарни айбдор шахслар ҳисобидан қоплаш, раҳбар ва бошқа ходимларни эгаллаб турган лавозимларидан озод этишгача бўлган интизомий чоралар кўриш ҳақида хусусий ажрим ва тақдимномалар киритиш ваколатларидан фойдаланишлари лозим.
(1-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 2013 йил 5 декабрдаги 255-сонли қарори таҳририда)
Кейинги таҳрирга қаранг.
Олдинги таҳрирга қаранг.
2. Хўжалик судларининг эътибори қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштирувчилар иштирокидаги низоларни ҳал этишда Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси, «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги, «Деҳқон хўжалиги тўғрисида»ги, «Қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида»ги қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 24 мартдаги «Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида»ги ва 2003 йил 27 октябрдаги «2004 — 2006 йилларда фермер хўжаликларини ривожлантириш концепцияси тўғрисида»ги, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 22 октябрдаги «Ўзбекистонда фермерлик фаолиятини ташкил қилишни янада такомиллаштириш ва уни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ-4478-сон фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 5 январдаги «Қишлоқ хўжалик корхоналарини фермер хўжаликларига айлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 8-сон, 2003 йил 4 сентябрдаги «Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида шартномавий муносабатларни такомиллаштириш ва мажбуриятлар бажарилиши учун томонларнинг жавобгарлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 383-сон, 2003 йил 5 ноябрдаги «Қишлоқ хўжалигида ижара муносабатларини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 486-сон қарорлари, 2003 йил 30 октябрдаги 476-сон қарори билан тасдиқланган «Ер участкаларини фермер хўжаликларига узоқ муддатли ижарага бериш тартиби тўғрисида»ги низом, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 31 январдаги «Фермер хўжалиги ер майдонини мақбуллаштириш ва уни тугатиш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида»ги 22-сонли қарори ва бошқа қонун ҳужжатлари талабларига қатъий риоя этилиши лозимлигига қаратилсин.
(2-банд Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 2013 йил 5 декабрдаги 255-сонли қарори таҳририда)
Кейинги таҳрирга қаранг.
3. Хўжалик судларининг судловига ширкат, фермер ва деҳқон хўжаликларидан ер участкаларини қайтариб олиш, уларни давлат ва жамият манфаатлари учун олиб қўйиш, ер участкасига бўлган ҳуқуқларнинг бекор қилиниши, ер участкаларини ижарага бериш билан боғлиқ низолар тааллуқлидир.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг фермер хўжалигига қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва фаолият юритиш учун ер участкаси ажратиш, фермер хўжалигини давлат рўйхатига олишни рад этганлиги ёки белгиланган муддатда давлат рўйхатига олишдан бош тортганлиги устидан Ўзбекистон Республикаси «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги Қонунининг 7-моддаси 3-қисмига ва Хўжалик процессуал кодексининг 24-моддаси 11-бандига мувофиқ, хўжалик судига шикоят берилиши мумкин.
(3-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 2013 йил 5 декабрдаги 255-сонли қарори таҳририда)
Фермер хўжалигининг ер участкасини ажратиш ҳақидаги аризаси маҳаллий давлат ҳокимияти органи томонидан «Ер участкаларини фермер хўжаликларига узоқ муддатли ижарага бериш тартиби тўғрисида»ги Низомда белгиланган тартибларда ва муддатларда кўриб чиқилмаганда, ҳокимликнинг бу ҳаракати (ҳаракатсизлиги) устидан фермер хўжалиги берган шикоятини хўжалик суди иш юритувига қабул қилиб, мазмунан кўриб чиқишга ҳақлидир.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Судларнинг эътибори Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистонда фермерлик фаолиятини ташкил қилишни янада такомиллаштириш ва уни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» 2012 йил 22 октябрдаги ПФ-4478-сонли Фармонига асосан Фермерлар кенгашлари фермер хўжаликлари манфаатларини кўзлаб судга даъво аризаларини тақдим этиш, давлат ва хўжалик бошқаруви органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари, уларнинг мансабдор шахслари хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизликлари) устидан шикоят қилишлари мумкинлигига қаратилсин.
(3-банд Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 2013 йил 5 декабрдаги 255-сонли қарорига асосан тўртинчи хатбоши билан тўлдирилган)
Ер муносабатлари билан боғлиқ низолар хўжалик судлари томонидан қисқа муддатларда, тезкорлик билан кўриб чиқилиши лозим.
Кейинги таҳрирга қаранг.
4. Хўжалик судлари фермер хўжаликларини ташкил этиш, уларга ер участкалари ажратиб бериш бўйича «Ер участкаларини фермер хўжаликларига узоқ муддатли ижарага бериш тартиби тўғрисида»ги Низомда назарда тутилган қоидалар, жумладан танлов ўтказиш, ер участкалари бериш ҳақидаги аризаларни кўриб чиқиш, фермер хўжалигининг ер участкасига бўлган ҳуқуқини расмийлаштириш тартиби бузилишига йўл қўйилган ҳар бир ҳолатга ҳуқуқий баҳо бериб, айбдор мансабдор шахсларга нисбатан тегишли таъсир чораларини қўлласинлар.
Кейинги таҳрирга қаранг.
5. Хўжалик судлари шу ҳолатни эътиборга олсинларки, фермер хўжалиги билан ер ижараси шартномасини тузган қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) тугатилган ҳолларда ер ижараси шартномасини бекор қилиш тўғрисидаги ишлар бўйича Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 6-моддасига мувофиқ туман ҳокимликлари даъвогар сифатида қатнашишлари мумкин.
Кейинги таҳрирга қаранг.
6. Ер ижараси билан боғлиқ низоларни ҳал этишда хўжалик судлари фермер хўжалигига берилаётган ер участкаси бошқа ердан фойдаланувчиларнинг ерлардан фойдаланиши учун ноқулайликлар вужудга келтирмаслиги, фермер хўжаликлари томонидан ер участкалари ижарага олинишида мазкур ҳудудда яшовчи шахслар бошқа тенг шароитларда устувор ҳуқуқдан фойдаланишларини инобатга олсинлар. Шуни назарда тутиш лозимки, ер участкаси фермер хўжалигига имкон борича ягона мавзе бўйича, контурлар яхлитлиги сақлаб қолинган ҳолда берилиши, участка чегаралари суғориш тармоқлари, коллекторлар, йўллар ва бошқа топографик элементлар бўйича белгиланиши, фермерларга узоқ муддатга ижарага бериладиган бу ер участкалари қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжаликлари) балансидан чиқарилиши шарт.
Фермер хўжалигига берилган ер участкаси бошқа ердан фойдаланувчиларнинг ерлардан фойдаланиши учун ноқулайликлар вужудга келтирганлиги тўғрисидаги низоларни, жумладан пахта, ғалла етиштирувчи фермер хўжаликлари ер участкаларига туташ, бошқа экинлар етиштиришга ихтисослашган фермерлар ўртасида айнан шу асосда келиб чиққан низоларни ҳал этишда хўжалик судларидан тегишли қишлоқ хўжалик мутахассисларининг хулосаларини олишлари талаб этилади.
Кейинги таҳрирга қаранг.
7. Фермер хўжаликлари томонидан тузилган контрактация шартномалари бўйича ўзига олган мажбуриятларга кўра пахта ва дон экишга мўлжалланган ерларга бошқа экинлар экиш ҳамда қишлоқ хўжалигига мўлжалланган экин майдонларидан бошқа мақсадларда фойдаланиш, яъни бу ерлардан ўзбошимчалик билан шахсий томорқа сифатида фойдаланиш, уй-жой, иморатлар ёки бошқа иншоотларни қуриш, ўзга шахсларнинг фойдаланишига бериб юбориш, пахта ва ғалла етиштириш учун берилган бўнак пуллари, техника, ёнилғи ва минерал ўғитлардан фойдаланиш, лекин маҳсулот топширмаслик, давлат буюртмасига оид мажбуриятларни бажармаслик фермер хўжаликлари фаолиятини тартибга солувчи қонун ҳужжатлари талабларини, шу жумладан ер ижараси шартномасини қўпол равишда бузиш деб баҳоланиши, бу эса ўз навбатида, Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 36-моддаси, Фуқаролик кодексининг 382-моддаси 2-қисмига кўра фермер хўжалигининг ер участкасига бўлган ҳуқуқи ва ер ижараси шартномасини бекор қилиш учун асос бўлиши хўжалик судларига тушунтирилсин.
Шунинг билан бирга фермер хўжалиги томонидан контрактация шартномалари бажарилмаганлиги, ернинг экологик ва мелиоратив ҳолати ёмонлаштирилганлиги, ер участкасидан одилона фойдаланилмасдан, ҳосилдорлик нормативдан (кадастр баҳосига кўра) паст бўлганлиги сабабли ер ижараси шартномасини бекор қилиш тўғрисида киритилган даъво аризаларини кўришда хўжалик судлари бу талаблар қандай сабабларга кўра фермер хўжалиги томонидан бажарилмаганлиги ҳолатларини чуқур ўрганиб чиқишлари, контрактация шартномаларини бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун жавобгарликка тортишда тегишли мутахассисларни жалб этиб, давлат буюртмаси ернинг ҳосилдорлигига мос равишда белгиланганлигига, тайёрловчи ва хизмат кўрсатувчи ташкилотлар ўз шартнома мажбуриятларини қай даражада бажарганлигига, табиий шароитлар ёки бошқа форс-мажор ҳолатларга эътиборларини қаратсинлар.
Кейинги таҳрирга қаранг.
8. Ер участкаларини қайтариб олиш тўғрисидаги низоларни кўриш жараёнида хўжалик судлари ер тўғрисидаги қонун ҳужжатлари талаблари бузилишининг олдини олиш бўйича маҳаллий ҳокимликлар, ер тузиш хизмати, табиатни муҳофаза қилиш органлари, қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимлари, тайёрлов ва хизмат кўрсатувчи ташкилотлар, банк ва солиқ идоралари ходимлари томонидан амалга оширилган ишлар, шартноманинг лозим даражада бажарилишига оид кўрилган чораларга ҳам эътибор беришлари, бу органлар томонидан қонун бузилишига йўл қўйганлик ҳолатлари аниқланганда, тегишли жавобгарлик чораларини қўллашлари лозим.
Кейинги таҳрирга қаранг.
9. Хўжалик судлари низоларни кўриш жараёнида терилган пахта хом ашёсини ўғирлаш, уни сотиш мақсадида республика ташқарисига ноқонуний равишда олиб чиқиб кетиш ҳамда етиштирилган маҳсулотни сақлаш чораларини кўрмаслик, ғалла, пахтани пайҳон қилиш, бошқа йўллар билан талон-торож қилиш ҳолатлари аниқланган тақдирда айбдор шахсларга нисбатан қонун ҳужжатларида белгиланган жавобгарлик чораларини қўллаш масаласини муҳокама этишлари шарт.
Кейинги таҳрирга қаранг.
10. Хўжалик судлари Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 36-моддасига мувофиқ, ер участкаси ижарага берилган муддатнинг тугаганлик ҳолати ер участкасига бўлган ҳуқуқнинг бекор бўлишига асос бўлишини эътиборга олсинлар. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 553-моддасида назарда тутилган, мулк ижараси шартномасининг муддати тамом бўлганидан кейин ҳам ижарага олувчи мулкдан фойдаланишни давом эттирса ва ижарага берувчи бунга эътироз билдирмаган бўлса, шартнома аввалги шартлар асосида номаълум муддатга қайта тузилган деб ҳисобланиши тўғрисидаги қоидалар ердан фойдаланиш билан боғлиқ муносабатларга нисбатан татбиқ этилмайди. Аммо ижарага олувчи ер участкалари ижара шартномасининг амал қилиш муддати тугаганидан кейин шартномани янгилашда бошқаларга нисбатан тенг шароитларда устун ҳуқуққа эга бўлади.
Кейинги таҳрирга қаранг.
11. Хўжалик судлари шуни эътиборга олишлари лозимки, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг фермер хўжалиги юритиш учун ер участкаси ажратиш тўғрисидаги қарорининг ўзигина ер участкасига бўлган ҳуқуқни вужудга келтирмайди. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 31-моддасига мувофиқ, юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкасига бўлган ҳуқуқи жойнинг ўзида чегаралар белгиланганидан, ер участкаларининг планлари (чизмалари) ва тавсифлари тузилиб, ер участкаларига бўлган ҳуқуқ давлат рўйхатига олинганидан кейин вужудга келади.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Ўзбекистон Республикаси «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги Қонунининг 7-моддасига кўра, фермер хўжалиги ҳамда ер участкасини ижарага олиш шартномаси белгиланган тартибда давлат рўйхатига олинган пайтдан эътиборан фермер хўжалиги ташкил этилган ҳисобланади.
Қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун бериб қўйилган ёки ана шу мақсадлар учун белгиланган ерларнинг эгалари, бу ердан фойдаланувчилар ва ижарага олувчилар ўртасида тузилган ер участкаларини олди-сотди, ҳадя, гаров, иккиламчи ижарага бериш, ўзбошимчалик билан алмаштириш шартномалари ўз-ўзидан ҳақиқий эмас деб ҳисобланади ва Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 113-моддаси 3-қисмига кўра хўжалик судлари ўз ташаббуслари билан бу шартномаларнинг ҳақиқий эмаслик оқибатларини қўллашга ҳақлидирлар.
Кейинги таҳрирга қаранг.
12. Хўжалик судлари Ўзбекистон Республикасининг «Банкротлик тўғрисида»ги Қонуни қишлоқ хўжалик корхоналарига, шу жумладан фермер хўжаликларига нисбатан ҳам татбиқ этилишини, ушбу Қонуннинг 162-моддаси 4-қисми талабларига кўра, фермер хўжаликлари ва юридик шахсни ташкил этган ҳолдаги Деҳқон хўжаликларига нисбатан ташқи бошқарув таомили жорий этилмаслигини назарда тутсинлар.
Фермер хўжаликларини банкрот деб эътироф этиш тўғрисидаги ариза билан хўжалик судларига ҳар қандай кредитор, шу жумладан банк, солиқ идоралари, фермер хўжалигининг ўзи, шунингдек прокуратура органлари ҳам мурожаат қилиши мумкин.
Кейинги таҳрирга қаранг.
13. Хўжалик судлари эътиборларини шу ҳолатга қаратсинларки, фермер хўжалигини банкрот деб эътироф этиш уни тугатишга олиб келади. Бундай ҳолларда Ўзбекистон Республикаси «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги Қонуни 12-моддасининг еттинчи қисмига кўра, фермер хўжалиги тугатилган тақдирда уни юритиш учун берилган ер участкасининг ижара шартномаси қонунда белгиланган тартибда бекор қилиниши керак.
Хўжалик судлари бундай тоифадаги ишлар бўйича қабул қилинган қарорлар ҳақида тегишли маҳаллий давлат ҳокимияти органларини хабардор этиб, уларга фермер хўжалигини тугатиш билан боғлиқ чора-тадбирларни амалга ошириш, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 36-моддаси 3-бандига мувофиқ, фермер хўжалигининг ер участкасига бўлган ҳуқуқини бекор қилиш тўғрисида қарор қабул қилиш мажбуриятини юклатиши мумкин.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Олдинги таҳрирга қаранг.
14. Хўжалик судлари шуни эътиборга олсинларки, Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси 330-моддасининг 2-бандига мувофиқ қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқарувчилар тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотларига нисбатан шартнома мажбуриятларининг бажарилмаслиги юзасидан бериладиган даъво аризалари бўйича, 16-бандига мувофиқ туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимлари қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштирувчилар манфаатларини кўзлаб киритиладиган даъво аризалари бўйича 29-бандига мувофиқ Ўзбекистон Фермерлар кенгаши, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва туманлар фермерлар кенгашлари фермер хўжаликларининг манфаатларини кўзлаб қилинган даъволар юзасидан, шунингдек давлат ва хўжалик бошқаруви, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари, улар мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан фермер хўжаликларининг манфаатларини кўзлаб қилинган шикоятлар юзасидан давлат божини тўлашдан озод этилганлар.
(14-банд Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 2013 йил 5 декабрдаги 255-сонли қарори таҳририда)
Кейинги таҳрирга қаранг.
15. Хўжалик судлари қишлоқ хўжалигида ерлардан фойдаланиш билан боғлиқ низоларни сайёр суд мажлисларида, имкони борича дала шийпонлари ва хўжаликларда, ушбу ҳудуддаги фермерлар, деҳқонлар, маҳаллий давлат ҳокимияти ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари вакиллари ҳамда бошқа манфаатдор шахсларнинг иштирокида кўришни кенгроқ жорий этиш, уларнинг тарбиявий ролини ошириш мақсадида оммавий ахборот воситалари орқали кенг жамоатчиликка етказиб боришни таъминлаш чораларини кўрсинлар.
Кейинги таҳрирга қаранг.