Кейинги таҳрирга қаранг.
LexUZ шарҳи
Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш ҳақидаги ишлар бўйича қонуний, асосли ва адолатли ҳал қилув қарорларини чиқариш фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишни таъминлайди.
Судлар фуқароларни ва давлатни қонун билан қўриқланадиган манфаатлари ҳимоясини таъминлаб, бу ишларни асосан тўғри ҳал қилмоқдалар.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Шу билан бирга, қатор ҳолларда ишларни кўришда судлар томонидан қонунни қўллашда хатоликларга йўл қўйилмоқда. Судга тааллуқли бўлмаган аризаларни иш юритишга қабул қилиш ҳоллари бор. Фактни белгилаш қандай ҳуқуқий оқибатлар туғдириши, шунингдек, йўқотилган ҳужжатларни судсиз тартибда олиш ёки тиклаш имконияти йўқлиги ҳар доим ҳам аниқланмайди.
(муқаддиманинг учинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Фактни белгилаш билан боғлиқ бўлган ҳолатлар етарли даражада текширилмайди, манфаатдор шахслар ишда иштирок этишга жалб қилинмайдилар, оқибатда қатор ишлар бўйича фуқароларнинг аризаларини қаноатлантириш тўғрисида асоссиз ҳал қилув қарорлари чиқарилади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Юридик фактни белгилаш билан фуқаролик ҳолати далолатномалари ёзувларидаги нотўғриликни белгилаш ўртасидаги, фактни тан олиш билан фактни рўйхатга олинганлигини белгилаш ўртасидаги фарқ судлар томонидан равшан аниқланмайди.
(муқаддиманинг бешинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Баён этилган жиддий камчиликларни бартараф этиш, қонунларни тўғри ва бир хилда қўлланилишини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Пленуми қарор қилади:
1. Судларнинг эътибори юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш тўғрисидаги ишларни кўришда қонунчиликка қатъий амал қилишга, фуқароларнинг ва ташкилотларнинг ҳуқуқларини ва қонуний манфаатларини қўриқлашни ҳар тарафлама таъминлашга қаратилсин.
2. Судлар ФПКнинг 283-моддасида кўзда тутилган суд йўли билан белгиланадиган фактлар рўйхати қатъий эмаслигини эътиборга олган ҳолда, юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш тўғрисидаги ишларнинг судларга тааллуқлилиги ҳақидаги қонун талабларини аниқ бажаришлари лозим.
Олдинги таҳрирга қаранг.
– оталик фактларини, оталикни қайд қилиш фактларини, 1968 йил 1 октябргача туғилган болаларга нисбатан оталикни тан олганлик (белгилаганлик) фактларини, оталикни қайд қилиш фактларини;
(2-банднинг учинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
– бинога, пайга, автомобилга ва бошқа махсус рўйхатдан ўтказиладиган мулкка эгалик қилиш фактларини;
Олдинги таҳрирга қаранг.
– никоҳдан ажралишмасдан, лекин оилавий муносабатлар анча олдин тугатилганидан сўнг иморатни эр-хотиндан бирининг маблағларига қурилганлик фактларини;
(2-банднинг олтинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
(2-банднинг еттинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
– фуқарони ёки унинг ота-онасини Иккинчи Жаҳон уруши даврида Ўзбекистон Республикасига эвакуация қилинганлик фактларини.
(2-банднинг саккизинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Кейинги таҳрирга қаранг.
иш стажи тўғрисидаги ҳужжатлар мавжуд бўлмаган тақдирда, меҳнат фаолияти даврларини, шунингдек, иш берувчи томонидан ходимларнинг айрим тоифалари учун белгиланган имтиёзли шартларда пенсия олиш ҳуқуқини берувчи иш ўрни аттестациядан ўтказилганлиги ҳақидаги маълумот тақдим этиш имконияти мавжуд бўлмаганда, ходимнинг ушбу меҳнат фаолияти билан шуғулланганлик фактини белгилашга ҳақлидирлар.
(2-банднинг тўққизинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
3. Амалдаги қонунларда белгилашнинг бошқача (судсиз) тартиби назарда тутилган фактларни белгилаш тўғрисидаги аризалар суд тартибида кўрилиши мумкин эмас. Қуйидаги фактлар суд тартибида белгиланмайди. Жумладан:
Кейинги таҳрирга қаранг.
Кейинги таҳрирга қаранг.
в) олий ўқув юртини, техникумни, ўрта мактабни ва бошқа ўқув юртларини битирганлик фактларини белгилаш;
г) партия, касаба уюшмалари ҳарбий ҳужжатларни, паспорт ва фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органлари томонидан бериладиган гувоҳномаларни тегишлилиги фактлари.
(3-банд Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Кейинги таҳрирга қаранг.
4. Фактни белгилаш тўғрисидаги аризалар ФПКнинг 280, 283-моддаларига биноан алоҳида иш юритиш тартибида кўришда қуйидаги шартларга риоя қилинган тақдирдагина суд томонидан қабул қилиниши мумкин:
Олдинги таҳрирга қаранг.
(4-банднинг «а» кичик банди Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2012 йил 13 декабрдаги 18-сонли қарорига асосан чиқарилган)
Олдинги таҳрирга қаранг.
а) ушбу фактни белгилаш бевосита фуқаролар ёки ташкилотларнинг шахсий ёки мулкий ҳуқуқларини вужудга келтирса, ўзгартирса ёки тугатса;
(4-банд Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарорига асосан «а» кичик банди билан тўлдирилган)
Кейинги таҳрирга қаранг.
Олдинги таҳрирга қаранг.
а) агар манфаатдор шахслар ўртасида ҳуқуқ ҳақида судга тааллуқли низо бўлмаса, фактни белгилаш шу фактдан келиб чиқадиган (фуқаронинг насабини, келиб чиқиши, меросни қабул қилиш муддатини узайтириш, мерос ҳақидаги гувоҳнома берилишининг асослилиги, шартномани ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида) ҳуқуқ ҳақидаги низони келгусида ҳал қилиш билан боғлиқ бўлмаса, қачонки манфаатдор шахсларда тегишли даъво билан судга мурожаат қилиш имконияти бўлса;
(4-банднинг «б» кичик банди Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2012 йил 13 декабрдаги 18-сонли қарорига асосан «а» кичик бандига ўзгартирилган)
Олдинги таҳрирга қаранг.
б) агар ариза берувчи шу фактни тасдиқлайдиган тегишли ҳужжатларни бошқача йўл билан олиш ёки тиклаш имкониятига эга бўлмаса.
(4-банднинг «в» кичик банди Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2012 йил 13 декабрдаги 18-сонли қарорига асосан «б» кичик бандига ўзгартирилган)
Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги бўйича юридик аҳамиятга эга бўлмаган факт бошқа мамлакатнинг (республиканинг) қонунчилиги бўйича ҳуқуқий оқибатларга олиб келса ва суднинг ҳал қилув қарори шу мамлакатда (республикада) қўллаш учун зарур бўлса, суд бундай фактни белгилашга ҳақлидир.
5. ФПКнинг 283-моддасига биноан юридик аҳамиятга эга бўлган фактлар суд тартибида фақат фуқароларнинг эмас, балки бундан манфаатдор ташкилотларнинг ҳам аризалари бўйича белгиланишини судлар эътиборда сақлашлари лозим.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Олдинги таҳрирга қаранг.
6. Алоҳида тартибда қўзғатиладиган ишларни судда кўришга тайёрлаш жараёнида судья қайси фуқаролар ва ташкилотлар бу ишни ҳал қилинишидан манфаатдор бўлишлари мумкинлиги ва суд мажлисига қатнашишга жалб қилиниши лозимлигини аниқлашга мажбур. Бу туркумдаги ишлар бўйича бундай шахслар ўлганнинг ворислари, молия ташкилотлари, ижтимоий таъминот ва давлат суғурта ташкилотлари, мудофаа ишлари бўлими ва ҳоказолар бўлиши мумкин.
(6-банднинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Ишда қатнашишга жалб этилган манфаатдор шахслар берилган аризанинг асослилигини ёки асоссизлигини тасдиқловчи далиллар келтиришга, иш ҳолатларини текширишда қатнашишга, чиқарилган ҳал қилув қарори устидан шикоят келтиришга ва ФПКнинг 34-моддасида кўрсатилган бошқа процессуал ҳаракатларни қилишга ҳақлидирлар.
Фактларни белгилаш тўғрисидаги ишлар судлар томонидан, алоҳида тартибда кўриладиган ишлар бўйича қонунда кўзда тутилган истиснолар билан (низонинг йўқлиги, ишлар бўйича келишув битимларини тузиб бўлмаслиги ва бошқалар), процессуал қонунчиликнинг умумий қоидаларига мувофиқ кўрилади.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Олдинги таҳрирга қаранг.
7. ФПКнинг 283-моддасининг 1-бандида қариндошлик муносабатлари деганда тўғри қариндошлик, бири иккинчисидан ёки бир умумий аждоддан келиб чиққан шахсларнинг қон-қариндошлиги назарда тутилганлиги судларга тушунтирилсин.
(7-банднинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
7. ФПКнинг 283-моддасининг 1-бандида қариндошлик муносабатлари деганда тўғри қариндошлик, бири иккинчисидан ёки бир умумий уруғдан келиб чиққан шахсларнинг қон-қариндошлиги назарда тутилганлиги судларга тушунтирилсин.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Қонун қариндошлик муносабатларини, бу муносабатлар бевосита юридик оқибатларни келтириб чиқаргандагина, яъни уларни тасдиқлаш аризачига меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома олиш учун, боқувчисини йўқотганлиги муносабати билан нафақа расмийлаштириш учун, кўп болалик бўйича давлат ёрдам пули олишга ҳақли бўлиш ва ҳоказолар учун зарур бўлса, белгилашга йўл қўяди.
(7-банднинг учинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Мерос олиш мақсадида қариндошлик муносабатларини белгилашда судлар ворислик ҳуқуқи қонун-қоидалари билан ўрнатиладиган қариндошлик доирасидан келиб чиқишлари керак. Қонун бўйича ёки васият бўйича ворис бўлмаган шахсларнинг қариндошлик муносабатлари юридик аҳамиятга эга эмас ва уларнинг қариндошлик муносабатлари факти суд томонидан белгиланиши мумкин эмас. Республика доирасидан ташқарида доимий яшаган мерос қолдирувчилар билан қариндошлик муносабатлари фактини белгилашда, суд мерос қолдирувчининг охирги доимий яшаш жойидаги мамлакатнинг (республиканинг) ворислар доирасини ва ворислар бўйича муносабатларни белгиловчи қонунга амал қилиши керак.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Пенсия олиш мақсадида қариндошлик муносабатларини белгилашда, пенсия қонунчилиги билан кўзда тутилган, кенгайтирилган талқинга йўл қўйилмайдиган, ўлганнинг оила аъзолари доирасидан келиб чиқилмоғи лозим.
(7-банднинг бешинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
8. Қариндошлик муносабатлари фактини белгилаш ҳақидаги аризани қабул қилишда судья фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органларининг йўқотилган туғилганлик ҳақидаги далолатнома ёзувини тиклашини рад этганлик тўғрисидаги хулосасини ёки аризачининг ёхуд уларга нисбатан ариза берилган шахсларнинг туғилганлик ёки никоҳ ҳақидаги гувоҳномасини олишнинг иложи йўқлиги тўғрисидаги маълумотни албатта талаб қилиб олиши лозим.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Агарда аризачи фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органлари томонидан бериладиган гувоҳномаларда фамилияси, исми ёки отасининг исми нотўғри ёзилганлигини кўрсатиб, қариндошлик муносабатлари фактини белгилашни сўраса, суд бундай аризани юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш тартибида кўришга ҳақли эмас, чунки талаб мазмунан далолатнома ёзувидаги нотўғриликларни тузатиш заруриятидан иборат (ФПКнинг 274, 275-моддалари).
(8-банд Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
8. Қариндошлик муносабатлари фактини белгилаш ҳақидаги аризани қабул қилишда судья фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш давлат органларининг йўқотилган туғилганлик ҳақидаги далолатнома ёзувини тиклашини рад этилганлик тўғрисидаги хулосасини ёки аризачининг ёхуд уларга нисбатан ариза берилган шахсларнинг туғилганлик ёки никоҳ ҳақидаги гувоҳномасини олишнинг иложи йўқлиги тўғрисидаги маълумотни албатта талаб қилиб олиши лозим.
Олдинги таҳрирга қаранг.
9. Судлар шуни назарда тутишлари керакки, ўлганнинг қарамоғида бўлганлик фактини белгилаш, агарда бериб келинган ёрдам аризачининг ҳаёт кечириши учун доимий ва асосий манба бўлган бўлса, мерос олиш, пенсия тайинлаш ёки зарарни тўлатиш учун аҳамиятга эгадир. Аризачи иш ҳақи, пенсия, стипендия олиб келган ёки бошқа даромад манбаига эга бўлган ҳолларда, ёрдам кўрсатиб келган шахс томонидан берилган ёрдам аризачининг ҳаёт кечириши учун доимий ва асосий манба бўлган-бўлмаганлигини аниқлаш керак.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Боқувчисининг вафот этганлиги муносабати билан пенсия тайинлаш учун бировнинг қарамоғида бўлганлик факти уй-жойлардан фойдаланиш ташкилотларининг ёки фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органи маълумотномаси билан тасдиқланади. Агарда бундай ҳужжатлар бўлмаса ва уларни тиклаш мумкин бўлмаса, факт суд тартибида белгиланиши мумкин.
(9-банд Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
9. Судлар шуни назарда тутишлари керакки, ўлганнинг қарамоғида бўлганлик фактини белгилаш, агарда бериб келинган ёрдам аризачининг ҳаёт кечириши учун доимий ва асосий манба бўлган бўлса, мерос олиш, нафақа тайинлаш ёки зарарни тўлатиш учун аҳамиятга эгадир. Аризачи иш ҳақи, нафақа, стипендия олиб келган ёки бошқа даромад манбаига эга бўлган ҳолларда, боқиб келган шахс томонидан берилган ёрдам аризачининг ҳаёт кечириши учун доимий ва асосий манба бўлган-бўлмаганлигини аниқлаш керак.
Олдинги таҳрирга қаранг.
10. Пенсия тайинлаш учун бировнинг қарамоғида бўлганлик фактини белгилашда, вафот этганнинг қарамоғида бўлган оила аъзолари боқувчисининг ўлими муносабати билан пенсия олиш ҳуқуқига эга эканликларини назарда тутиш керак (вафот этганнинг қарамоғида бўлган-бўлмаганлигидан қатъи назар пенсия тайинланадиган, фронтда вафот этган ҳарбий хизматчиларнинг ота-оналари, эр-хотинлари ва болалари бундан мустасно).
(10-банднинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
10. Нафақа тайинлаш учун бировнинг қарамоғида бўлганлик фактини белгилашда, ўлганнинг қарамоғида бўлган оила аъзолари боқувчисининг ўлими муносабати билан нафақа олиш ҳуқуқига эга эканликларини назарда тутиш керак (ҳалок бўлганнинг қарамоғида бўлган-бўлмаганлигидан қатъи назар нафақа тайинланадиган, фронтда ҳалок бўлган ҳарбий хизматчиларнинг ота-оналари, эр-хотинлари ва болалари бундан мустасно).
Кейинги таҳрирга қаранг.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Пенсия қонунчилиги билан ўрнатилган, боқувчисининг вафот этганлиги муносабати билан пенсия олишга ҳуқуқи бўлган меҳнатга лаёқатсиз оила аъзоларининг доираси қатъий ва кенгайтирилган талқинга йўл қўйилмайди. Шунинг учун судлар бу рўйхатда кўрсатилмаган шахслардан бировнинг қарамоғида бўлганлик фактини белгилаш ҳақидаги аризаларни қабул қилишга ҳақли эмаслар. Қарамоғда бўлиш муддати бу ҳолатда аҳамиятсиздир. Оила аъзоларининг бошқа-бошқа яшашлиги, аризачини боқишга мажбур бўлган бошқа қариндошларининг борлиги, қарамоғида бўлганлик фактини истисно этмайди.
(10-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Судлар мерос қолдирувчининг қарамоғида бўлганлик фактини белгилашда Фуқаролик кодексининг 1139, 1141-моддалари ва Олий суд Пленумининг 2011 йил 20 июлдаги «Судлар томонидан мерос ҳуқуқига оид қонунчиликнинг қўлланилиши тўғрисидаги» қарорининг 16-17-бандларида баён қилинган меҳнатга қобилиятсиз боқимларининг уч тоифаси юзасидан берилган тушунтиришларга амал қилишлари лозим. Бунда, мерос қолдирувчи билан унинг қарамоғида бўлган шахс ўртасида қариндошлик муносабатлари бор-йўқлиги аҳамиятга эга эмас.
(10-банднинг учинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2012 йил 13 декабрдаги 18-сонли қарори таҳририда)
Меросга бўлган ҳуқуқни расмийлаштириш мақсадида, бировнинг қарамоғида бўлганлик фактини белгилаш учун бировнинг қарамоғидаги одам мерос қолдирувчининг ўлими кунига меҳнатга лаёқатсиз бўлиб, марҳумнинг ўлимига қадар камида бир йил унинг қарамоғида бўлган бўлиши ва у билан биргаликда яшаган бўлиши шарт (ФКнинг 1141-моддаси). Агарда қарамоғда бўлганлик бир йилдан кам давом этган бўлса, суд бу фактни белгилашни рад этади. Мерос қолдирувчи билан қарамоғида бўлган шахс ўртасида қариндошлик муносабатларининг бор-йўқлиги аҳамиятга эга эмас.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Боқувчисини йўқотганлиги муносабати билан зарарни ундириш учун бировнинг қарамоғида бўлганлик фактини белгилашда судлар Фуқаролик кодексининг 1009-моддасига мувофиқ зарарни ундиртириб олишга бўлган ҳуқуқ боқувчи билан унинг қарамоғида бўлган шахс ўртасидаги қариндошлик муносабатига ҳам, қарамоқда бўлганлик муддатига ҳам боғлиқ эмаслигини инобатга олишлари лозим.
(10-банднинг бешинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
11. Юридик фактларни белгилаш тартибида фуқароларнинг ёшини аниқлаш судларга тааллуқли бўлмай, Фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органлари (ФҲДЁ) томонидан Фуқаролик кодексининг 38, Оила кодексининг 228, 233-моддалари ва фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш Қоидаларининг 139-140, 154-155, 185-бандларида белгиланган тартибда амалга оширилади.
Агарда тегишли ҳужжатларга эга бўлмаган ёки уларда ёши ҳақидаги маълумот бўлмаган ёхуд бундай маълумотларда қарама-қаршилик бўлган ёинки ҳужжатларда кўрсатилган туғилганлик санасига эътироз билдираётган фуқаронинг талаби ФҲДЁ органи томонидан рад этилса, мазкур хулоса устидан аризачи Фуқаролик процессуал кодексининг 269, 274-моддаларига асосан судга шикоят қилишга ҳақли.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Олдинги таҳрирга қаранг.
12. Агар фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органида архив ҳужжатлари йўқолган, тегишли ёзувлар сақланмаган ва бундай ёзувларни тиклаш фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органлари томонидан рад қилинган бўлса ёки бундай ёзув фақат суднинг фуқаролик ҳолатини рўйхатга олинганлигини тасдиқловчи ҳал қилув қарори (масалан, вафот этганларга нисбатан) асосида тикланиши мумкин бўлган ҳолатларда судлар туғилганлик, фарзандликка олиш, никоҳ, ажралиш ва ўлимни рўйхатга олиш фактини белгилашга ҳақли. ФПКнинг 283-моддасининг 4-банди болаликка олиш, никоҳ, ажралиш ва вафот этганлик фактини эмас, балки фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органларида рўйхатга олиш фактини назарда тутади.
(12-банднинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
12. Агар фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органида архив ҳужжатлари йўқолган, тегишли ёзувлар сақланмаган ва бундай ёзувларни тиклаш фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органлари томонидан рад қилинган бўлса ёки бундай ёзув фақат суднинг фуқаролик ҳолатини рўйхатга олинганлигини тасдиқловчи ҳал қилув қарори (масалан, вафот этганларга нисбатан) асосида тикланиши мумкин бўлган ҳолатларда судлар туғилганлик, болаликка олиш, никоҳ, ажралиш ва ўлимни рўйхатга олиш фактини белгилашга ҳақли. ФПКнинг 283-моддасининг 4-банди болаликка олиш, никоҳ, ажралиш ва ўлганлик фактини эмас, балки фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органларида рўйхатга олиш фактини назарда тутади.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Судлар шуни назарда тутишлари керакки, никоҳни қайд қилинганлиги ҳақидаги маълумот мавжуд бўлганида никоҳ гувоҳномасини олмаганлик ёки уни йўқотганлик ҳолати никоҳни рўйхатга олинганлик фактини белгилаш ўрнига уларни фактик никоҳ муносабатларида бўлганликларини белгилаш хато ҳисобланади.
Никоҳни рўйхатга олинганлик фактини белгилашни сўраб судга эр-хотиннинг иккаласи мурожаат қилиши мумкин. Агар бу ҳақда судга эр-хотиндан бири ариза билан мурожаат қилган бўлса, иккинчиси ишга манфаатдор шахс сифатида жалб қилинади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Судлар фарзандликка олишни рўйхатга олганлик фактини, шунингдек, фарзандликка олиш ҳақида ҳокимият қарори қабул қилинганлиги фактини белгилаш ҳақидаги талабларни ҳам кўриши мумкин.
(12-банднинг тўртинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Фактик равишда болаликка олинганлик юридик аҳамиятга эга эмас ва бундай фактни белгилаш тўғрисидаги аризаларини қабул қилиш рад этилиши лозим.
13. ФПКнинг 283-моддасининг 5-банди ва Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг 1944 йил 22 августдаги Фармонига кўра фактик никоҳ муносабатларида бўлганлик факти фақат бундай муносабатлар 1944 йил 8 июлгача вужудга келган бўлса ва никоҳни фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органида эр-хотиндан бирининг вафоти туфайли рўйхатдан ўтказиш мумкин бўлмасагина белгиланади.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Юқорида кўрсатилган вақтдан кейин вужудга келган фактик никоҳ муносабатлари юридик оқибат келтириб чиқармайди ва бундай фактларни белгилаш тўғрисидаги аризалар суд тартибида кўришлик учун қабул қилинмайди. Агар эр-хотиндан бири 1944 йил 8 июлгача бошқа фактик никоҳга кирган ёки бир вақтнинг ўзида қонуний никоҳда бўлган бўлса, шунингдек, бу муносабатлар томонлардан бирининг вафотига қадарли тугатилган бўлса, бундай фактларни суд белгилаши мумкин эмас.
(13-банднинг иккинчи ва учинчи хатбошилари Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарорига асосан иккинчи хатбошисига ўзгартирилган)
Кейинги таҳрирга қаранг.
Юқорида кўрсатилган вақтдан кейин вужудга келган фактик никоҳ муносабатлари юридик оқибат келтириб чиқармайди ва бундай фактларни белгилаш тўғрисидаги аризалар суд тартибида кўришлик учун қабул қилинмайди.
Агар эр-хотиндан бири 1944 йил 8 июлгача бошқа фактик никоҳга кирган ёки бир вақтнинг ўзида қонуний никоҳда бўлган бўлса, шунингдек, бу муносабатлар томонлардан бирининг вафотига қадарли тугатилган бўлса, бундай фактларни суд белгилаши мумкин эмас.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Суд мажлисида никоҳ муносабатларининг мавжудлигини (биргаликда яшаш, умумий хўжалик юритиш, болаларнинг борлиги ва уларни тарбиялаш ва бошқаларни) исботловчи далиллар текширилади. Фактик муносабатларни ҳақиқатда бўлган деб топиб, суд уни мазкур шахслар ўртасида вужудга келган вақти ва улардан бирининг вафот этган кунига қадар давом этганини аниқлайди.
(13-банднинг учинчи ва тўртинчи хатбошилари Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарорига асосан учинчи хатбошисига ўзгартирилган)
Кейинги таҳрирга қаранг.
Суд мажлисида никоҳ муносабатларининг мавжудлигини (биргаликда яшаш, умумий хўжалик юритиш, болаларнинг борлиги ва уларни тарбиялаш ва бошқаларни) исботловчи далиллар текширилади.
Фактик муносабатларни ҳақиқатда бўлган деб топиб, суд уни мазкур шахслар ўртасида вужудга келган вақти ва улардан бирининг вафот этган кунига қадар давом этганини аниқлайди.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Кейинги таҳрирга қаранг.
14. Ҳуқуқни вужудга келтирувчи ҳужжатларда кўрсатилган шахснинг исми, отасининг исми ва фамилияси шу шахснинг паспортдаги ёки туғилиш гувоҳномасидаги исми, отасининг исми ва фамилиясига мос келмаган тақдирда, мазкур ҳужжатларни унга тегишли эканлиги фактини белгилаш ҳақидаги ишлар бўйича судлар аризачидан ҳуқуқни вужудга келтирувчи ҳужжатни ўзига тегишли эканлиги, ҳужжатни берган ташкилот унга тегишли ўзгартириш кирита олмаслиги ҳақидаги далилларни талаб қилишлари керак. Агар аризачида тегишли фактни аниқ тасдиқлайдиган бошқа ҳужжатлар бўлса, суд ҳуқуқ туғдирадиган ҳужжатни унга тегишли эканлик фактини белгилаш тўғрисидаги аризани қабул қилишга ҳақли эмас.
Аризачига шахсий ҳужжатларни эмас, балки ҳуқуқни вужудга келтирувчи ҳужжатларни тегишлилиги суд тартибида белгиланишини ҳисобга олган ҳолда, судлар ҳужжатларни тегишлилиги тўғрисидаги аризаларни тааллуқлилигига алоҳида эътибор беришлари лозим. Шахсий ҳужжатларга паспорт, партия, касаба уюшмалари билетлари, ҳарбий билетлар, ҳарбий хизматчиларнинг шахсий гувоҳномалари, орден ва медалларнинг гувоҳномалари киради. Бундай ҳужжатлардаги хатолар фақатгина уларни берган орган ва ташкилотлар томонидан бартараф этилиши мумкин. Мансабдор шахсларнинг ва давлат бошқарув органларининг тузатиш киритишни рад этганлик ҳақидаги қарорлари устидан ФПКнинг 266-267-моддаларига биноан судга шикоят қилиш мумкин.
(14-банд Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Кейинги таҳрирга қаранг.
15. Фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органлари томонидан бериладиган ҳужжатларнинг тегишлилиги фактини белгилаш тўғрисидаги аризалар судларга тааллуқли эмас.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органи томонидан далолатнома ёзувларига тузатиш ва ўзгартиришлар киритиш рад қилинган тақдирда Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 38, Оила кодексининг 228, ФПКнинг 274-моддасига кўра манфаатдор шахслар судга мурожаат қилишлари мумкинлигини назарда тутиш керак. Бундай ҳолатларда иш юридик фактни белгилаш тартибида эмас, балки фуқаролик ҳолати далолатномаларидаги ёзувларни нотўғрилигини белгилаш тартибида амалга оширилади.
(15-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Ҳужжатни тегишлилигини белгилаш тўғрисидаги фактни ўрнига ҳужжатларда номи турлича кўрсатилган фуқарони айнан бир шахс деб таниш мутлақо мумкин эмас, чунки (шахсларни) айнан бир киши дейишлик юридик аҳамиятга эга эмас.
16. Меҳнат дафтарчасини тегишли эканлиги фактини белгилашда корхона, ташкилот ва муассасаларда меҳнат дафтарчасини юритиш тартиби тўғрисидаги қўлланманинг 22-бандида кўрсатилган, яъни меҳнат дафтарчасига ҳужжат (туғилиш, никоҳ, никоҳни бекор қилиш ҳақидаги гувоҳномалар, паспорт ва бошқа)ларга асосан аризачининг охирги иш жойи маъмурияти томонидан унинг фамилияси, исми, отасининг исми ва туғилган вақти ҳақидаги ўзгартиришларни киритиш мумкинлиги тўғрисидаги дастлабки ҳал қилиш тартибига аризачи риоя қилган-қилмаганлигини суд аниқлаши керак.
Олдинги таҳрирга қаранг.
17. Бахтсиз ҳодиса факти, одатда белгиланган шаклда тузилган ва бахтсиз ҳодиса қаерда ва қандай шароитда (иш жойида ёки кўчадаги ҳодиса натижасидами) келиб чиққанлиги билан фарқланадиган далолатнома билан тасдиқланади. Агар бахтсиз ҳодиса ишлаб чиқаришда келиб чиқса, бахтсиз ҳодиса ҳақида далолатнома тузиш маъмурият ва касаба уюшмаси ваколатига киради.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Маъмурият далолатнома тузишни рад қилса ёки жабрланувчи далолатномада ҳолатни баён этилишидан норози бўлса, у меъёрий ҳужжатларда белгиланган муддатларда ушбу масалалар бўйича касаба уюшмасига мурожаат қилишга ҳақли. Касаба уюшмаси қарори эса маъмурият учун мажбурийдир.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Бахтсиз ҳодиса ҳақидаги фактни судсиз тасдиқлаш имконияти бўлмасагина ва бу тегишли ҳужжат билан тасдиқланса, суд бахтсиз ҳодиса фактини белгилашга ҳақли.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Суд бахтсиз ҳодиса фактини белгилаш ҳақидаги аризани қуйидаги ҳолатлардан бири мавжуд бўлганида қабул қилиши лозим:
бахтсиз ҳодиса ҳақида далолатнома тузилган, лекин кейинчалик аризачи томонидан йўқотилган ва уни бошқача тартибда тиклаш мумкин бўлмаса;
далолатномани тузишда хатоликка ёки уни исботловчи кучидан маҳрум қилувчи ноаниқликка йўл қўйилган бўлса ва буни тегишли орган тузата олмаса.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Меҳнатда майиб бўлишга, яъни ишчи ёки хизматчининг соғлигига шикаст етказилишига олиб келган, корхона, ташкилотдаги фаолият билан боғлиқ бахтсиз ҳодисагина юридик аҳамиятга эга бўлиши мумкин.
(17-банд Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Кейинги таҳрирга қаранг.
Кейинги таҳрирга қаранг.
18. ФПКнинг 283-моддаси 8-бандига мувофиқ, иморатга хусусий мулк ҳуқуқи асосида эгалик қилиш фактини белгилаш тегишли органлар маъмурий тартибда ушбу фактни белгилашни рад қилган бўлса ва аризачини ушбу иморатларга бўлган ҳуқуқини бошқа шахслар инкор этмаётган бўлсаларгина судга тааллуқлидир.
Суд эгалик ҳуқуқини эмас, балки иморатни аризачига эгалик ҳуқуқи асосида тегишли эканлигини тасдиқловчи ҳужжатларни бўлганлик фактини, шунингдек, агар аризачида ўз вақтида эгалик ҳуқуқи тўғрисидаги ҳужжат бўлган бўлиб, лекин у йўқолган ва уни тиклаш мумкин бўлмаганида белгилайди.
Уй-жойга эгалик ҳуқуқи ҳокимиятда рўйхатдан ўтказганлиги тўғрисида маълумот ва уй қуриш тўғрисида шартнома бўлмаса, қурилган уйнинг кимга тегишли эканлиги ҳақидаги масала умумий асосларда ФКнинг 212-моддаси бўйича ҳал қилинади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ўзбошимчалик билан қурилган ёхуд қурилиши тамомланмаган ва фойдаланишга қабул қилинмаган биноларни, шунингдек, бошқа шахс номига рўйхатдан ўтказилган ёки аризачи томонидан тегишли тартибда расмийлаштирилмаган битим асосида сотиб олинган биноларга эгалик ҳуқуқини белгилаш ҳақидаги аризалар алоҳида иш юритиш тартибида судда кўрилиши мумкин эмас.
(18-банднинг тўртинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Агар фуқаро уйни нотариал тартибда тасдиқланмаган олди-сотди шартномасига асосан сотиб олган бўлса, бу уйга унинг эгалик ҳуқуқини белгилаш тўғрисидаги масала ФК 112-моддасининг 2-қисми қоидалари бўйича даъво тартибида ҳал этилиши мумкин.
(18-банднинг бешинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Кейинги таҳрирга қаранг.
19. ФПК 283-моддасининг 9-бандига асосан меросни қабул қилиш ва мероснинг очилиш жойи фактини белгилашга агарда нотариал идора манфаатдор шахс мерос ва мулкни эгаллаш ҳуқуқига киришганлигини тасдиқловчи далилларни тақдим эта олмаслиги сабабли меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беришни рад этган ҳолларда зарурат вужудга келади.
(19-банднинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Мерос қолдирувчининг охирги доимий яшаб турган жойи, яъни фуқаронинг доимий яшаб келган жойи, мероснинг очилиш жойи ҳисобланади, агар унинг охирги яшаб турган жойи номаълум бўлса, унга тегишли бўлган кўчмас мулк ёки унинг асосий қисми турган кўчмас мулк мавжуд бўлмаган ҳолларда эса кўчар мулкнинг асосий қисми жойлашган жой мерос очилган жой деб ҳисобланади.
(19-банднинг иккинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Кейинги таҳрирга қаранг.
20. Агар шахснинг маълум вақт ва маълум ҳолатда вафот этганлигини тасдиқловчи ишончли далиллар мавжуд бўлса, ФПК 283-моддасининг 10-бандига асосан суд ўлганлик фактини белгилайди. Судга мурожаат қилаётган манфаатдор шахслар фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилувчи органларнинг ўлимни рўйхатга олишни рад қилганлиги ҳақидаги ҳужжатни тақдим этишлари лозим.
Шахснинг вафот этганлиги тахмин қилинганда, шунингдек, вафот этганлик фактини тасдиқлайдиган далиллар бўлмаганда, шахс ФПКнинг 286—289-моддалари тартибида ўлган деб эълон қилиниши мумкин.
Ўлганлик фактини белгилаш ҳақидаги ҳал қилув қарорида суд ўлимни вужудга келтирган аниқ ҳолатларни кўрсатади ва ўлимнинг аниқ кунини аниқ белгилайди. Ҳал қилув қарори қарорни чиқарган суд жойлашган ҳудуддаги фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органида ўлганликни рўйхатдан ўтказиш йўли билан ижро қилинади.
(20-банд Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
20. Агар шахснинг маълум вақт ва маълум ҳолатда вафот этганлигини тасдиқловчи ишончли далиллар мавжуд бўлса, ФПК 283-моддасининг 10-бандига асосан суд ўлганлик фактини белгилайди. Судга мурожаат қилаётган манфаатдор шахслар фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилувчи органларнинг ўлганликни рўйхатга олишни рад қилганлиги ҳақидаги ҳужжатни тақдим этишлари лозим.
Кейинги таҳрирга қаранг.
21. Фуқаролик ҳолати далолатномалари дафтаридаги нотўғри ёзувларни белгилаш тўғрисидаги аризалар юридик аҳамиятга эга бўлган фактни белгилаш тартибида кўрилмасдан, балки фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органлари ҳуқуқ ҳақида низо бўлмаса ҳам ёзувга тузатиш киритишни рад этган бўлсалар, бу ёзувларнинг нотўғрилигини аниқлаш тартибини ифода этувчи Фуқаролик кодексининг 38, Фуқаролик процессуал кодексининг 274-275-моддалари қоидалари асосида кўрилишига судларнинг эътиборлари қаратилсин.
Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органининг фуқаролик ҳолати далолатномасидаги ёзувларни ўзгартириш ёки тузатишни рад қилганлиги тўғрисидаги хулосанинг бўлмаслиги суд томонидан аризани қабул қилишга тўсқинлик қилади. Бундай ҳолатда суд аризачига ёзувларни тузатиш ва ўзгартириш тартибини тушунтиради.
Кейинги таҳрирга қаранг.
Олдинги таҳрирга қаранг.
22. Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш ишлари бўйича чиқарилган ҳал қилув қарори ФПКнинг 206-моддасида кўзда тутилган талабларга монанд бўлиши керак. Ҳал қилув қарорида ишнинг ҳолати тўғрисидаги хулосаларни тасдиқловчи ишни ҳал этиш учун аҳамиятли бўлган далиллар кўрсатилиши, ариза қаноатлантирилган тақдирда белгиланган факт аниқ ифода этилиши лозим. Ҳал қилув қарорининг хулоса қисми баёни суд томонидан ФПК 283-моддасининг тегишли бандида матнига айнан монанд қилиб кўрсатилиши лозим.
(22-банднинг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
22. Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш ишлари бўйича чиқарилган ҳал қилув қарори ФПКнинг 206-моддасида кўзда тутилган талабларга монанд бўлиши керак. Ҳал қилув қарорида ишнинг ҳолати тўғрисидаги хулосаларни тасдиқловчи ишни ҳал этиш учун аҳамиятли бўлган далиллар кўрсатилиши керак. Ариза қаноатлантирилган тақдирда белгиланган факт аниқ ифода этилиши лозим. Ҳал қилув қарорининг хулоса қисми баёнини суд ФПК 283-моддасининг тегишли бандида ёзилганидек, аниқ кўрсатиши зарур.
Кейинги таҳрирга қаранг.
ФПКнинг 16-моддасига мувофиқ, юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш бўйича суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори, бундай фактларни рўйхатга олувчи ёки суд томонидан фактни белгиланиши муносабати билан вужудга келган ҳуқуқни расмийлаштирувчи органлар учун мажбурийдир.
Фуқаролик ҳолати далолатномасини қайд қилиш органларида қайд қилиниши ёки бошқа органларда расмийлаштирилиши лозим бўлган фактларни белгилаш тўғрисида суд чиқарган ҳал қилув қарори бу органлар томонидан бериладиган ҳужжатларнинг ўрнини босмайди.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Кейинги таҳрирга қаранг.
23. ФПКнинг 19-моддасига амал қилган ҳолда судлар ишларни кўришда фуқароларнинг пенсия ва ёрдам пулларини олиш, эгалик ҳуқуқи, ворислик ҳуқуқи ва қонун билан қўриқланадиган бошқа ҳуқуқ ва манфаатларининг бузилиши аниқланиши муносабати билан хусусий ажрим чиқариш борасида ўзларининг фаолиятларини жадаллаштиришлари зарур. Хусусий ажрим тегишли ташкилот ва мансабдор шахсларга йўл қўйилаётган камчиликларни бартараф қилиш учун керакли чораларни кўриш мақсадида юборилиши лозим.
(23-банд Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2015 йил 26 июндаги 11-сонли қарори таҳририда)
24. Қорақалпоғистон Республикаси Олий судига, вилоят судларига ва Тошкент шаҳар судига вақти-вақти билан шу туркумдаги ишлар бўйича суд амалиётини ўрганиб туриш, йўл қўйилган хатоларни ўз вақтида тузатиш, қуйи судларга мазкур туркумдаги ишлар бўйича қонунларни тўғри татбиқ этишлари учун ёрдам бериш, ҳар бир иш юзасидан асослантирилган ва қонуний ҳал қилув қарори чиқаришни таъминловчи бошқа чораларни кўриш тавсия этилсин.
Кейинги таҳрирга қаранг.
25. Мазкур қарор қабул қилиниши муносабати билан, Ўзбекистон ССР Олий суди Пленумининг 1979 йил 22 июндаги «Ўзбекистон ССР судларида СССР Олий суди Пленумининг 1966 йил 25 февралдаги «Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш ҳақидаги ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисида»ги қарорини бажарилиши тўғрисида»ги қарори ўз кучини йўқотган деб ҳисоблансин.