Telekommunikatsiyalarning kabel, radiorele va havo liniyalari hamda inshootlarining saqlanishini ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. Ilova qilinayotgan Telekommunikatsiya liniyalari va inshootlarini muhofaza qilish qoidalari tasdiqlansin.
2. O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetining 1969-yil 20-avgustdagi 403-son qarori (O‘zSSR QT, 1969-y., 7-son, 71-modda) o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin.
3. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari L. A. Axmetov zimmasiga yuklansin.
Telekommunikatsiya liniyalari va inshootlarini muhofaza qilishning mazkur qoidalari (keyingi o‘rinlarda qoidalar deb ataladi) O‘zbekiston Respublikasida aloqa, radiolashtirish va signalizatsiya liniyalarining muhofaza qilinadigan hududida qurish, saqlash va foydalanish tartibini belgilaydi.
Qoidalarning amal qilishi barcha liniyalarga, ularning kimga qarashliligi va mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, joriy etiladi.
Qoidalarning O‘zbekiston Respublikasi hududidagi barcha korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va alohida shaxslar (keyingi o‘rinlarda yuridik va jismoniy shaxslar deb ataladi) tomonidan bajarilishi majburiydir.
1. Aloqa, radiolashtirish va signalizatsiya liniyalariga (keyingi o‘rinlarda aloqa kommunikatsiyalari deb ataladi) ularga sim va aloqa kabeli tortilgan aloqa havo liniyalari, aloqa va radiolashtirishning tirgakli liniyalari, ularning signal va o‘lchov belgilari (ustunlar)ni bildiradigan yer osti kabel liniyalari, radiorele aloqa liniyalari, kabelli telefon kanalizatsiyasi, xizmat ko‘rsatilmaydigan yer usti va yer osti kuchaytirish (regeneratsiya qilish) punktlari, taqsimlovchi shkaflar, qutilar, yerga ulangan simlar konturlari va boshqalar kiradi.
Aloqa kommunikatsiyalari: shahar va qishloq telefon aloqasi, radiolashtirish va signalizatsiya, shaharlararo, xalqaro aloqa, radiorele aloqasi, turli xil texnologiya aloqasi liniyalariga bo‘linadi.
2. O‘zbekiston Respublikasida aloqa kommunikatsiyalarini qurish va rekonstruksiya qilish O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq, barcha manfaatdor yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlariga rioya qilgan holda, loyihalashtirish va qurishning amaldagi me’yorlari va qoidalariga muvofiq, maxsus ruxsatnoma (litsenziya) larga ega bo‘lgan ixtisoslashtirilgan loyihalash institutlari yoki loyihalash guruhlari tomonidan ishlab chiqiladigan loyihalar bo‘yicha amalga oshiriladi.
3. Aloqa inshootlari qurish uchun belgilangan tartibda ruxsat olgan yuridik va jismoniy shaxslarga barcha yer maydonlarida, jumladan, sanoat, qishloq xo‘jaligi, o‘rmon xo‘jaligi, suv xo‘jaligi maqsadlaridagi yerlarda, shaxsiy hovlilarda, ajratilgan joylarda va taqiqlangan hududlarda, shuningdeq binolarning tomlarida, temir yo‘l va avtomobil yo‘llari ko‘priklarida, kollektorlarda, metropoliten va temir yo‘llar tunnellarida, texnik shart-sharoitlar bo‘yicha mulkdorlar yoki ushbu yerlardan va inshootlardan foydalanuvchilarda, ushbu yer uchastkalari, binolar, ko‘priklar va boshqa inshootlar, kimning mulki, egasi kim yoki kimning foydalanishida bo‘lishidan qat’i nazar, aloqa kommunikatsiyasi barpo etish, ulardan foydalanishni ta’minlovchi moslamalar (quduqlar, qopqoqlar, zinapoyalar, to‘siqlar va shu kabilar) o‘rnatish huquqi beriladi.
4. Aloqa kommunikatsiyalari qurilishi uchun yer uchastkalari O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi bilan belgilanadigan tartibda ajratiladi.
Aloqa kommunikatsiyalari qurilishi uchun qurilish davrida yerlar, inshootlarni buzmasdan va ko‘p yillik daraxtlarni olib tashlamasdan, vaqtinchalik olib qo‘yiladi.
Yuridik va jismoniy shaxslar yer uchastkalari hududlari bo‘yicha, avtomobil yo‘llari, ko‘priklar, yer osti yo‘llari, ko‘chalar, imoratlar, zovurlar, taqiqlangan hududlar, o‘rmonlar orqali aloqa kommunikatsiyalarini yotqizish shartlari yer uchastkalari egalari, yerdan foydalanuvchilar va sanab o‘tilgan obyektlar egalari bilan, aloqa kommunikatsiyalari va avtomobil yo‘llari parallel joylashganda va ajratilgan polosaga yaqinligi 50 metrdan kam bo‘lganda esa — yo‘l xo‘jaliklari bilan kelishib olinadi.
5. Qishloq xo‘jaligi maqsadlaridagi yerlarda aloqa kommunikatsiyalari qurilishiga, qoidaga ko‘ra, hosil yig‘ib-terib olingandan keyingina ruxsat etiladi. Bunda yer ajratish, uni qayta obod qilish shartlariga rioya qilinishi kerak. Agar aloqa kommunikatsiyalari qurilishi qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun yerdan foydalanishning ekinlar o‘sadigan davriga mo‘ljallanayotgan bo‘lsa, bu yerlar ekin bilan band qilinmasligi kerak. Bunday hollarda yerdan majburiy ravishda foydalanilmaganligi bilan bog‘liq zararni kompensatsiya qilish nazarda tutilishi kerak.
Yerni ekinlar bilan band qilmaslik to‘g‘risidagi masala qurilish buyurtmachisi va yer egasi (yerdan foydalanuvchi, shu jumladan, ijarachi) ning birgalikdagi shartnomasi asosida hal etilishi kerak. Shartnoma ekish ishlari boshlanishidan kamida 6 oy oldin tuziladi.
6. Mavjud aloqa kommunikatsiyalari muhofaza qilinadigan hududlari yer maydonlari yer uchastkalari egalaridan, yerga egalik qiluvchilardan (yerdan foydalanuvchi, shu jumladan ijarachidan) olib qo‘yilmaydi va ko‘rsatib o‘tilgan kommunikatsiyalarni saqlashni ta’minlash sharti bilan ulardan foydalanilishi mumkin.
Aloqa kommunikatsiyalari egalari yer uchastkalari egalarini, yerga egalik qiluvchilarni, yerdan foydalanuvchilarni, shu jumladan, ijarachilarni aloqa kommunikatsiyalari mavjudligi va ularning saqlanishini ta’minlash yuzasidan chora-tadbirlar qurish to‘g‘risida yozma shaklda ogohlantiradilap.
7. Xizmat ko‘rsatilmaydigan yer usti va yer osti kuchaytiruvchi (regeneratsiya qiluvchi) punktlarni qurish uchun loyihalashga texnologik me’yorlar bilan belgilanadigan hajmlarda doimiy ravishda yer ajratiladi.
Oldingi tahrirga qarang.
8. Alohida hollarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi bilan kelishilgan holda muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda aloqa kommunikatsiyalari qurilishiga yo‘l qo‘yiladi, davlat qo‘riqxonalari, tabiiy bog‘lar va davlat biosfera rezervatlarining qo‘riqxona hududlari bundan mustasno.
(8-band O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005-yil 1-apreldagi 95-sonli qarori tahririda — O‘R QHT, 2005-y., 14-son, 103-modda)
9. Aloqa kommunikatsiyalari trassalarida muhofaza hududlari belgilanishi munosabati bilan mulk egalaridan, yer egalaridan va undan foydalanuvchilardan yerlar olib qo‘yilgan yoki ularning huquqlari chegaralangan hollarda jismoniy yoki yuridik shaxslar — kommunikatsiyalar egalari tomonidan ularga O‘zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi qonunchiligi bilan belgilangan tartibda kompensatsiya to‘lanadi.
kabel va havo kommunikatsiyalari uchun — shu kommunikatsiyalar bo‘ylab o‘tgan, yer osti kabel trassasidan yoki havo liniyalarining chekka simlaridan har qaysi tomondan 2 metr masofadagi to‘g‘ri chiziqqa parallel ravishda belgilangan yer uchastkasidan iborat muhofaza hududi;
daryolar, ko‘llar, suv omborlari, kanallardan o‘tganda — suv sathidan to tubigacha har qaysi tomondan 100 metr, dengiz kabeli liniyalari uchun esa — 0,25 milya masofada suv sathining butun chuqurligi uchastkasidan iborat muhofaza hududi;
kuchaytirgich va regeneratsiya punktlari xizmatlari ko‘rsatilmaydigan yer usti va yer osti aloqa kommunikatsiyalari uchun — kuchaytirgich va regeneratsiya punktlaridan yoki ularni o‘ragan chegaradan 3 metr naridagi uzluksiz chiziq bilan belgilab qo‘yiladigan yer uchastkasidan iborat muhofaza hududi.
Shahar chekkasidan tashqaridagi yer osti kommunikatsiyalari trassalarida, shuningdek aholi yashash joylarida yer osti kommunikatsiyalari o‘tgan joy ekanligini ko‘rsatuvchi temir-beton o‘lchov ustunlari o‘rnatiladi. Elektr uzatish liniyalari, to‘siqlar va uylarning devorlariga mahkamlab qo‘yiladigan ko‘rsatkichlar ham shunday joylarni ko‘rsatuvchi hisoblanadi. Shaharlarda yer osti kommunikatsiyalarining qayerdan o‘tganligi texnik hujjatlarda belgilanadi.
Dengiz kabel liniyalari trassalarida, daryolar, ko‘llar, suv omborlari va kanallar orqali o‘tish joylaridagi aloqa kabellari trassalarida muhofaza qilish hududlari chegaralari chiqish joyidagi signal belgilari bilan birga belgilanadi. Dengiz kabel aloqa kommunikatsiyalari trassalari “Dengizda suzuvchilarga xabarnomalar”da ko‘rsatiladi va dengiz xaritalariga kiritiladi;
b) o‘rmon massivlarida va daraxtzorlarda havo aloqa kommunikatsiyalari uchun quyidagicha ochiq joylar qoldiriladi:
bo‘yi 4 metrdan baland bo‘lmagan daraxtlardan iborat daraxtzorlarda — eni chekkadagi simlar o‘rtasidagi masofadan kam bo‘lmagan kenglikka yana 4 metr (har qaysi tomonning eng chekkasidagi simlardan daraxtlarning shoxigacha 2 metrdan iborat) masofa qo‘shilgan ochiq joy qoldiriladi;
bo‘yi 4 metrdan baland bo‘lmagan daraxtzorlarda — eng chekkadagi simlar o‘rtasidagi masofadan kam bo‘lmagan yana 6 metr (har qaysi tomonining eng chekkasidagi simlardan daraxtlarning shoxigacha 3 metrdan iborat) masofa qo‘shilgan ochiq joy qoldiriladi.
Daraxtlarning ag‘darilib tushishi tez-tez sodir bo‘ladigan daraxtzorda ochiq joylarning kengligi eng chekkadagi simlar o‘rtasidagi masofaga hamda ikkala tomondagi daraxtlarning o‘rtacha balandligi qo‘shilgan masofaga teng bo‘lishi kerak. Bunday hollarda ochiq joyning chekkasida o‘sgan ayrim daraxtlar yoki daraxtlar guruhining balandligi daraxtzorning o‘rtacha balandligidan yuqori bo‘lsa, ular kesib tashlanishi lozim. Ochiq joylardagi daraxtlarni parvarish qilishda xaridorgir daraxtlar ochiq joylar o‘tgan xo‘jaliklar ixtiyorida qoldiriladi. Xaridorgir bo‘lmagan daraxtlar o‘rmon xo‘jaligi hududidan chiqarib tashlanadi va yo‘q qilinadi.
Aloqa kommunikatsiyalari parklar, bog‘lar orasidan o‘tgan hollarda tegishli tashkilotlar, korxonalar, myaccacalap bilan o‘zaro kelishilib, ochiq joylarning kengligini kamroq qilib belgilashga yo‘l qo‘yiladi.
O‘rmon massivlari va daraxtzorlar orasidan o‘tgan aloqa kommunikatsiyalari uchun ajratilgan ochiq joylar aloqa kommunikatsiyasi egalari kuchlari bilan yong‘in chiqishiga yo‘l qo‘yilmaydigan xavfsiz holatda saqlanishi kerak.
Parklarda, bog‘larda, o‘rmon daraxtzorlarida, shaharlar va aholi yashash joylari atrofidagi daraxtzorlarda, ihota daraxtzorlarida, avtomobil va temir yo‘llar bo‘ylaridagi ihota o‘rmonzorlarida, daryolar, kanallar bo‘ylaridagi, ko‘llar va suv havzalari atrofidagi taqiqlangan o‘rmonzorlarda, qimmatli daraxtlardan iborat o‘rmonzorlarda ochiq joylar shunday qoldirilishi kerakki, ularni ochish chog‘ida daraxtzorlarga eng kam zarar yetadigan bo‘lsin va shu daraxtlarning himoya xususiyati yo‘qolishiga yo‘l qo‘yilmasin. Jumladan, bunda butalar va yosh daraxtlar kesib tashlanmasligi, tuprog‘i yumshoq tik (15 gradusdan yuqori) qiyaliklardagi eroziya jarayonlaridan zararlangan joylardagi to‘nkalar kovlab olinmasligi kerak.
Ochiq qoldiriladigan joylardagi daraxtlarni kesish aloqa kommunikatsiyalari egalari tomonidan o‘rmon xo‘jaligi tashkilotlarining shartlariga ko‘ra amalga oshiriladi. Daraxtzorlarni kesish qoidalari buzilishiga yo‘l qo‘ygan aloqa kommunikatsiyalari egalari buning uchun O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi bilan belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladilar;
v) aloqa kommunikatsiyalari bilan boshqa inshootlar o‘rtasida tegishli inshootlarni qurish qoidalari bilan belgilanadigan eng kam miqdorda yo‘l qo‘yiladigan masofa (oraliq)lar qoldiriladi.
11. Radiorele aloqa liniyalari trassalarida radio to‘lqinlari tarqalishiga to‘sqinlik qilishining oldini olish maqsadida binolar va inshootlar qurish, shuningdeq daraxtlar o‘tqazish taqiqlangan alohida yer uchastkalari belgilab qo‘yiladi Bu uchastkalarning joylashishi va chegaralari radiorele liniyalarini qurish loyihalarida nazarda tutiladi va loyihalash tashkilotlari tomonidan tegishli viloyatlar, tumanlar, shaharlar arxitektura boshqarmalari (bo‘limlari) ga ma’lum qilinadi
12. Aloqa kommunikatsiyalari trassalaridagi muhofaza hududlari va ochiq joylar doirasida ushbu kommunikatsiyalar egalarining yozma ravishdagi roziligisiz:
a) 0,3 metrdan ortiq chuqurlikda har qanday qurilish, yer qazish, montaj va portlatish ishlari, qishloq xo‘jaligi dalalarida qishloq xo‘jaligi zarurati uchun yerni yumshatish, shuningdeq sug‘orish tarmoqlarini tozalashni amalga oshirish;
b) xo‘jalik uylari va boshqa inshootlar barpo etish, daraxtlar va toklar ekish, dala shiyponlarini joylashtirish, chorva mollari boqish, materiallar, yem-xashak va o‘g‘itlarni to‘plab qo‘yish, gulxanlar yoqish, o‘q otish maydonlari tashkil qilish;
v) aloqa kommunikatsiyalarini muhofaza qilish bo‘yicha maxsus chora-tadbirlarsiz avtotransportlar, traktor va mexanizatsiyalarning o‘tishini va to‘xtab turish joylarini tashkil qilish, havo aloqa kommunikatsiyalari simlari ostidan gabaritsiz yuklarni tashish;
g) quduqlar, shurflar qazish va tuproqdan namunalar olish bilan bog‘liq bo‘lgan geologik-rasmga olish, geodeziya, qidiruv va boshqa izlash ishlarini bajarish;
d) kemalar, barjalar va suzuvchi kranlar to‘xtab turishi uchun prichallar qurish, yuk ortish-tushirish, suv tagini chuqurlashtirish va yer qazish ishlarini bajarish, langar tashlash, tashlangan langarlar, zanjirlar, lotlar, volokushalar va trallar bilan o‘tish, baliq ovlaydigan uchastkalar ajratib berish, baliq, shuningdeq boshqa suv jonivorlarini va o‘simliklarini suv tagiga borib yetadigan asboblar yordamida ovlash, chorva mollari sug‘oriladigan joylar qurish, muzlarni teshish va muz tayyorlash taqiqlanadi.
Avtomobil yo‘llari va temir yo‘llar o‘tgan joylardagi aloqa kommunikatsiyalarining muhofaza qilinadigan hududlari yo‘l va temir yo‘llar organlari tomonidan o‘z ehtiyojlari uchun, lekin kommunikatsiyalarning saqlanishini albatta ta’minlagan holda, foydalanilishi mumkin.
Aloqa kommunikatsiyalari saqlanishini ta’minlash uchun mazkur qoidalarning V bo‘limiga muvofiq ushbu kommunikatsiyalarning trassalari muhofaza hududlari va ochiq joylar doirasida ishlarni amalga oshirish shartlari belgilanadi.
13. Aloqa kommunikatsiyalari ishini buzishi mumkin bo‘lgan har qanday harakatlarni amalga oshirish taqiqlanadi, jumladan:
a) aloqa kommunikatsiyalari o‘tkazilgan, ushbu kommunikatsiyalarning havo tirgovuchlari o‘rnatilgan, kabel qutilari va taqsimlagich qutichalar joylashtirilgan yerlarda ushbu inshootlar va qurilmalar egalari bilan kelishib olingan loyiha bo‘yicha aloqa kommunikatsiyalarini quruvchilar tomonidan oldindan olib chiqib ketmasdan binolarni, ko‘priklarni buzish va rekonstruksiya qilish, zovurlarni, metropoliten va temir yo‘llarning yer osti yo‘llarini qayta qurish;
b) o‘lchov va signal belgilarini ko‘mib yuborish va sindirish, og‘ir (5 tonnadan ko‘p) narsalarni tashlash, aloqa kommunikatsiyalari trassalarida kislotalar, tuzlar, ishqorlar va boshqa suyuqliklar oqiziladigan ariqlar barpo etish;
v) xizmat ko‘rsatilmaydigan kuchaytirgich (regeneratsiya) joylarining kabel kanalizatsiyalari qopqoqlarini tuproq, axlat, qurilish materiallari bilan ko‘mib tashlash, beton yoki asfalt yotqizish;
g) xizmat ko‘rsatilmaydigan (yer osti va yer usti) kuchaytirgich (regeneratsiya) joylarining va radiorele stansiyalarining, telefon kanalizatsiyasi kabel hududlarining, taqsimlash shkaflari va kabel qutilarining eshiklarini va qopqoqlarini ochish, shuningdeq xizmat ko‘rsatish uchun aloqasi bo‘lmagan shaxslarni ushbu aloqa kommunikatsiyalariga jalb qilish;
d) daryolarning qayirlarida va o‘zanida oqimi bo‘yicha kabel o‘tgan joylardan 2,5 km yaqin masofada balandda yoki quyida shag‘al yoki qumni saralab olish uchun ochiq kon qazish;
e) oldindan chuqurlashtirmasdan yoki yer osti aloqa kommunikatsiyalarini chiqarib olmasdan yerni tekislash;
j) bir jo‘yakning o‘zi bo‘ylab yer yumshatish traktorlarini bir necha bor o‘tkazish va aloqa kommunikatsiyalarining muhofaza qilinadigan hududlarida jo‘yaklarda yer yumshatish traktorlarini burib olish;
z) aloqa kommunikatsiyalariga shikast yetkazishi mumkin bo‘lgan boshqa (masalan, havo aloqasi liniyalari tirgovuchlari va armaturasini shikastlantirish, simlarni uzib yuborish, ularga boshqa narsalarni tashlab yuborish) harakatlarni qilish;
14. Shaharlarda va boshqa aholi yashaydigan joylarda aloqa kommunikatsiyalarining saqlanishini ta’minlash uchun ushbu kommunikatsiyalar tasarrufida bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxslar topogeofizika-geodeziya bajarish rasmlari materiallarini yer ishlarini olib borishga ruxsatnomalar beradigan hokimiyat organiga taqdim etishlari shart.
15. Kema langari yoki baliq ovlash asbobi kabelni ilib ko‘tarib chiqqan taqdirda, kemalarning kapitanlari (kemalarning komandirlari) langarlari yoki ov asboblari nobud bo‘lishi bilan hisoblashmay, kabelga shikast yetkazmagan holda, uni langardan yoki ov asbobidan ajratib olish uchun hamma choralarni ko‘rishga majburdirlar. Kabel ilinib ko‘tarib chiqilganligi to‘g‘risida kemalarning kapitanlari (kemalarning komandirlari) kabel ko‘tarilgan joyning koordinatlarini, shuningdek kabel ko‘tarilgan vaqtni ko‘rsatib, eng yaqin joydagi portga radio orqali darhol xabar qiladilar. Tasodifiy ravishda kabel ko‘tarilib qolganligi to‘g‘risidagi xabarni qabul qili6 olgan port bu haqda yaqinroqdagi aloqa korxonasi (tashkiloti)ga ma’lum qiladi.
16. Aloqa kommunikatsiyalari o‘tgan yer uchastkalari mulkiga berilgan, tasarrufida, foydalanishida bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar:
a) ushbu kommunikatsiyalarning buzilmay saqlanishini ta’minlashga yordam beradigan va o‘zlariga bog‘liq bo‘lgan barcha chora-tadbirlarni ko‘rishlari;
b) aloqa kommunikatsiyalari egalari bilan ishni boshlash muddatlarini va ushbu ishlar qayerda olib borilishini oldindan kelishib olmay turib geologiya-suratga olish, qidirish, geodeziya va boshqa qidiruv ishlarining amalga oshirilishiga, binolar va inshootlar qurilishiga yo‘l qo‘ymasliklari;
v) kommunikatsiyalarni chuqurlashtirish uchun ishchi kuchi va mexanizmlarni ajratgan holda, pulga, agar bu qandaydir ishlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lsa, aloqa kommunikatsiyalari egalariga yordam ko‘rsatishlari shart.
17. Yangi qurilishlar, shaharlarni, aholi yashaydigan boshqa joylarni va alohida binolarni rekonstruksiya qilish, yo‘llar va ko‘priklarni qayta qurish, qishloq xo‘jaligi dalalarini qayta rejalashtirish sababli aloqa kommunikatsiyalarini qayta qurish va o‘tkazish asosiy qurilish yoki ishlarni amalga oshirish ishlarini tashkil etuvchilar, yer uchastkalari egalari, yerdan foydalanuvchilar, yer egalarining kapital qo‘yilmalari va moddiy resurslari hisobidan aloqa kommunikatsiyalari va inshootlari egalari bilan kelishgan holda texnik shartlar bo‘yicha amalga oshiriladi. Mavjud aloqa kommunikatsiyalari va inshootlarini ushbu kommunikatsiya va inshootlar egalari bilan kelishmasdan boshqa joyga ko‘chirish taqiqlanadi.
Asosiy qurilishlar va ishlarni olib boruvchi tashkilotlar va shaxslar ushbu kommunikatsiyalar bo‘yicha ularning joyini o‘zgartirishda yoki qayta qurishda aloqa ishlarining to‘xtab qolishidan yetkazilgan zararlarni aloqa kommunikatsiyalari egalariga to‘lashga majburdirlar.
Aloqa kommunikatsiyalarini boshqa joyga o‘tkazish nazarda tutilgan loyiha bo‘yicha ishlarni amalga oshirish faqat ushbu kommunikatsiyalar qayta ulangandan keyin boshlanishi mumkin.
Oldingi tahrirga qarang.
18. Qurilish uchun yer uchastkalarini ajratish ushbu kommunikatsiyalar egalarining xulosalarini hisobga olgan holda hal etilishi kerak.
(18-band O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 8-iyundagi PF-6243-sonli Farmoni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 09.06.2021-y., 06/21/6243/0540-son — 2021-yil 1-avgustdan kuchga kiradi)
19. Loyihalashtirilayotgan binolar, inshootlarning qurilish maydonchalari hududlari orqali aloqa kommunikatsiyalari trassalari o‘tadigan hollarda, ushbu obyektlarni qurish loyihalari va smetalarida shu telekommunikatsiyalar egalari bilan kelishuv bo‘yicha kommunikatsiyalarning saqlanishini ta’minlashning zarur chora-tadbirlari nazarda tutilishi kerak.
20. Aloqa kommunikatsiyalari trassalaridagi muhofaza hududlari va ochiq joylar yaqinida mazkur kommunikatsiyalarga shikast yetkazishi mumkin bo‘lgan ishlarni tashkil etuvchilar:
aloqa kommunikatsiyalari egalari bilan shu ishlarni amalga oshirish tartibini nazarda tutgan hamda aloqa kommunikatsiyalari saqlanishini ta’minlaydigan, ishlarni bajaruvchilar amalga oshirishi lozim bo‘lgan tadbirlarni ko‘zda tutgan bitimlar tuzishlari;
ishlarni amalga oshirish vaqti va joyi hamda ularning olib borilishini kuzatish tartibi to‘g‘risida aloqa kommunikatsiyalari egalarini xabardor qilishlari shart.
21. Yer ishlarini amalga oshiruvchilar shu ishlarni bajarish to‘g‘risidagi texnik hujjatlarda qayd etilmagan yer osti kabellariga duch kelib qolganlarida kabellar uchragan joylar atrofidagi ishlarni darhol to‘xtatishlari, ularning saqlanishini ta’minlash chora-tadbirlarini qurishlari va bu to‘g‘rida mahalliy hokimlikning arxitektura bo‘limi (boshqarmasi) ga xabar qilishlari shart.
22. Aloqa kommunikatsiyalari egalarining texnik xodimlariga aloqa kommunikatsiyalarining muhofaza hududlaridan va ochiq joylardan bemalol o‘tish, avariya-tiklash ishlarini bajarayotganlarida esa, o‘z mashinalarida bemalol o‘tib ketish huquqi beriladi. Agar ko‘rsatib o‘tilgan kommunikatsiyalar taqiqlangan hududlar va maxsus obyektlar hududidan o‘tgan bo‘lsa, unda tegishli tashkilotlar kunning har qanday vaqtida nazorat qilib turish va ishlarni bajarish uchun aloqa kommunikatsiyalari egalariga ruxsatnomalar berib qo‘yishlari kerak.
a) xizmat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan yo‘llar, kirish yo‘laklari, ko‘priklar va kommunikatsiyalardan foydalanish uchun zarur bo‘lgan boshqa inshootlarni qurishga (yerlar ajratish va umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llariga qo‘shilish uchun qo‘shimcha kelishuvlar bo‘yicha);
b) ushbu kommunikatsiyalarni tuzatish uchun o‘ralar, xandaqlar va kotlovanlarni majburiy ravishda tuproq bilan qayta ko‘mish va yerni qayta sozlab qo‘yish sharti bilan qazishga;
v) ochiq joylarning belgilangan kenglikda bo‘lishini ta’minlash uchun daraxt shoxlarini kesishga ruxsat etiladi.
24. Qishloq xo‘jaligi uchun mo‘ljallangan yerlarda aloqa kommunikatsiyalaridan foydalanish maqsadida xizmat ko‘rsatish va tuzatish (avariya-tuzatish ishlaridan boshqa) ishlarini, qoidaga ko‘ra, ushbu yerlar qishloq xo‘jaligi ekinlari bilan band bo‘lmagan davrda bajarishga ruxsat etiladi.
Avariyalarni bartaraf etish ishlari har qanday vaqtda (ekinlar bor yo‘qligidan qat’i nazar) bajarilishi mumkin. Ko‘rsatib o‘tilgan ishlar bajarilgandan so‘ng aloqa kommunikatsiyalari egalari qishloq xo‘jaligi maqsadlaridagi yerlarni qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi uchun yaroqli holga keltirishlari, shuningdek yer egalariga, yerdan foydalanuvchilarga, shu jumladan, ijarachilarga avariya-tiklash ishlarini bajarishda yetkazilgan zararlarni, agar aloqa kommunikatsiyalari shikastlanishiga yer egalari, yerdan foydalanuvchilar, shu jumladan, ijarachilar tomonidan mazkur qoidalar talablari buzilishi sabab bo‘lmagan bo‘lsa, to‘lashlari kerak.
25. Aloqa kommunikatsiyalarini tuzatish bo‘yicha (avariya-tiklash ishlaridan tashqari) yo‘lning ustki qatlamlarini olib tashlashni va yerni qazishni talab qiladigan ishlarni bajarish shart-sharoiti tegishli yo‘l organlari bilan, shaharlar va boshqa aholi yashash joylari doirasida esa — hokimliklar bilan kelishib olingandan keyin amalga oshirilishi mumkin. Ko‘rsatilgan ishlarni bajarish shartlari to‘g‘risida tegishli organ shunday ishlarni bajarish zarurligi to‘g‘risida yozma xabar olgandan so‘ng 3 kun muddatda aloqa kommunikatsiyalari egalariga ma’lum qilishi kerak. Ish joylarini o‘rab qo‘yish DAN organlari bilan kelishib olinadi.
Avariya-tiklash ishlari ularning shartlari oldindan kelishib olinmagan holda bajarilaveradi, ammo ish bajarilayotgan joyga yo‘l organi yoki hokimlik vakili albatta chaqirtirilishi kerak. Bunda mazkur ishlarni amalga oshiruvchi aloqa kommunikatsiyalari egalari transport va yo‘lovchilar uchun zarur ogohlantiruvchi belgilarni o‘rnatgan holda avariya bo‘lgan joyni aylanib o‘tish yo‘llarini ko‘rsatib qo‘yishlari kerak. Ustki qatlami olib tashlangan yo‘l ushbu qatlamni olib tashlagan aloqa kommunikatsiyalari egalari hisobidan, yo‘l organlari tomonidan tiklanadi.
26. Aloqa kommunikatsiyalari tosh yo‘l va temir yo‘llar, truboprovodlar, kema qatnaydigan daryolar, ko‘llar, suv omborlari, kanallar, sanoat korxonalari hududlari, metropoliten tunnellarida kesishgan joylarda bunday kommunikatsiyalardan foydalanish tartibi aloqa kommunikatsiyalari egalari tomonidan transport, sanoat va boshqa tegishli tashkilotlar, muassasalar va shaxslar bilan kelishib olinishi kerak.
27. Hokimliklar, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar va milliy xavfsizlik organlari aloqa kommunikatsiyasi egalariga ushbu kommunikatsiyalarning shikastlanishining oldini olishda va barcha korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va fuqarolar tomonidan mazkur Qoidalar talablarini ta’minlashda o‘z vakolatlari doirasida yordam beradilar.
Oldingi tahrirga qarang.
28. Aloqa kommunikatsiyalari o‘tkazilgan yer uchastkalarini olgan yuridik va jismoniy shaxslar ulardan foydalanishni tegishli aloqa kommunikatsiyalari egalari bilan kelishib olishlari shart.
(28-band O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 8-iyundagi PF-6243-sonli Farmoni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 09.06.2021-y., 06/21/6243/0540-son — 2021-yil 1-avgustdan kuchga kiradi)
29. Aloqa kommunikatsiyalari mavjud bo‘lgan yer uchastkalarida binolar va inshootlar qurish uchun quruvchi tomonidan loyiha ko‘rsatilishi kerak.
Loyihasiz bajariladigan qurilish, tuzatish va boshqa ishlarni amalga oshirish uchun aloqa kommunikatsiyalari egalarining yozma ravishdagi roziligi olinishi kerak.
— yer osti kabel liniyalari trassalarida — chuqurlar qazish, yo‘llardan vaqtincha burilish joylari ochish, transport o‘tadigan yo‘lni yopish va suv o‘tkazish uchun yer qazish, dalalarni tekislash, qoziq qoqish, to‘siq uchun tirgovuch o‘rnatish, tuproq namunasini olish, turli maqsadlar uchun xandaqlar qazish va boshqalar;
— havo aloqasi liniyalari trassalarida tirgovuch, tortqi, tambadan 2 metrdan kam masofada kamida 0,3 metrdan ortiq chuqurlikda yer ishlari olib borish; simlar va osilib turgan kabellar ostidan gabariti osilib turgan simlar bilan teng yoki undan baland bo‘lgan transport va mexanizmlarni vaqtincha o‘tkazish joyini qurish, yiqilayotganda simlarni shikastlantirishi mumkin bo‘lgan daraxtlarni yiqitish va boshqalar;
— binolarning tomlari bo‘ylab o‘tkaziladigan tirab qo‘yiladigan liniyalarda simlarni shikastlashi mumkin bo‘lgan tirab va tortib turadigan va boshqa mustahkamlash bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan tomlar va cherdaklarni almashtirish yoki tuzatish ishlari kiradi.
30. Loyihasiz amalga oshiriladigan ishlarni bajarish hududida yer osti kommunikatsiyalari mavjudligini aniqlash uchun ishlarni bajaruvchilar tomonidan tuman (shahar) arxitektura boshqarmasi (bo‘limi) dan ma’lumot olinishi kerak.
31. Aloqa kommunikatsiyalari muhofaza qilinadigan hududda ishlarni amalga oshiradigan buyurtmachi (quruvchi) ish boshlangunga qadar 3 sutkadan kechikmasdan texnik hujjatlar bo‘yicha va yer osti kommunikatsiyalari (shu jumladan, yer osti kuchaytirgich joylarining, kuzatish qurilmalari bo‘lgan kabel kanalizatsiyasi, yerga ulanish konturlari va boshqalar) ning aniq joylashgan o‘rnini shurflagan holda belgilash, ularning yotqizilish chuqurligini va qurilayotgan obyektlarning inshootlar bilan o‘zaro joylashuvini aniqlash uchun kommunikatsiya egasining vakilini chaqirishi shart.
32. Yer osti aloqa kommunikatsiyalarining aniq joylashuvini aniqlash amalga oshirilayotgan ishlar hududida ularning butun uzunligi bo‘yicha bajariladi va buning uchun ushbu kommunikatsiyalarning egalari javob beradilar.
Qurilish uzoq muddat olib borilganda amalga oshirilayotgan ishlar hududida aniqlangan yer osti kommunikatsiyalari trassasi balandligi 1,5 — 2 metr bo‘lgan nishon qoziqlari bilan belgilanishi kerak. Nishon qoziqlari trassaning 0,5 metrdan ko‘p bo‘lgan to‘g‘ri chiziqli o‘qidan barcha og‘ish nuqtalarida, trassaning barcha muyulishlarida, shuningdek ishlar qo‘lda bajariladigan yer qazish chegaralarida, trassaning to‘ppa-to‘g‘ri uchastkalarida 15 — 20 m oraliqda o‘rnatiladi.
Nishon qoziqlari o‘rnatish va shurflar ochish ishlari aloqa kommunikatsiyasi egasining vakili ishtirokida quruvchining kuchi va mablag‘lari bilan bajariladi.
Trassalar nishon qoziqlari bilan belgilab chiqilmagungacha yer ishlarini bajarishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Qurilish uzoq muddat olib borilganda ham aloqa kommunikatsiyasi egalari tomonidan zarur miqdordagi namunaviy ogohlantiruvchi belgilar o‘rnatiladi.
33. Yer osti aloqa kommunikatsiyalari trassasini aniqlash bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar to‘g‘risida quruvchi (buyurtmachi) vakili, ish bajaruvchi va yer osti kommunikatsiyasi egasi ishtirokida dalolatnoma tuziladi. Dalolatnomada qanday va nechta quduq qazilganligi, nishon qoziqlari va belgilar o‘rnatilganligi, muhofaza qilinadigan hududdagi ishlarning qaysi bosqichida aloqa kommunikatsiyasi egasi qatnashishi kerakligi ko‘rsatiladi.
Dalolatnoma imzolangandan keyin aloqa kommunikatsiyalari va o‘rnatilgan belgilarning saqlanishi uchun ishlarni amalga oshiruvchi javob beradi.
34. Ish bajaruvchilar — ustalar, brigadirlar, yer kavlagich va qoziq qoquvchi va boshqa qurilish mexanizmlari hamda mashinalarning mashinistlari aloqa kommunikatsiyalari muhofaza qilinadigan hududlarda ish boshlangunga qadar yer osti kommunikatsiyalari trassalarining joylanishi, ularning joylardagi belgilanishi bilan tanishib chiqishlari kerak. Ular bilan aloqa kommunikatsiyalari saqlanishini ta’minlovchi qo‘lda va mexanizatsiyalashgan usul bilan yer ishlarini bajarish tartibi to‘g‘risida ham instruktaj o‘tkazilishi kerak. Bundan tashqari, ular aloqa kommunikatsiyalarida odamlarning hayoti uchun xavfli bo‘lgan kuchlanish borligini hisobga olib, elektr toki bilan shikastlanish xavfi to‘g‘risida, shuningdek ko‘rsatib o‘tilgan kommunikatsiyalarning shikastlanishi uchun javobgarligi to‘g‘risida ogohlantirilishlari kerak.
Aloqa kommunikatsiyalari muhofaza qilinadigan hududlarda ishlarni bajarish topshiriqnomalarida yer osti va havo aloqa inshootlari mavjudligi, ushbu inshootlar egasi vakili chaqirilishi ko‘rsatilishi, zarur bo‘lgan hollarda esa qo‘lda bajariladigan ishlarni amalga oshirish chizmasi berilishi kerak.
Aloqa kommunikatsiyalari muhofaza qilinadigan hududlardagi ishlar prorab yoki master kuzatuvida bajarilishi kerak.
35. Aloqa kommunikatsiyasi muhofaza qilinadigan hududda ishlarni tashkil etuvchilar ish boshlanishidan kamida bir sutka oldin aloqa kommunikatsiyasi egalariga ishni boshlash sanasi va soati, ishlarni bajarishda ularning vakili ishtirok etishi zarurligi to‘g‘risida telefonogramma bilan yoki shaxsan borib xabar beradi.
Aloqa kommunikatsiyasi egalari ushbu kommunikatsiyalarning saqlanishini ta’minlovchi chora-tadbirlarga rioya qilinishi uchun texnik nazoratni amalga oshirish maqsadida ish joyiga o‘zlarining vakillarini o‘z vaqtida, ko‘rsatilgan muddatda kelishlarini ta’minlashga majburdirlar.
Ko‘rsatib o‘tilgan vakillar belgilangan joyga yetib kelmagan hollarda ish bajaruvchilar bir sutka mobaynida bu to‘g‘rida aloqa kommunikatsiyasi egalariga xabar berishga majburdirlar.
Ko‘rsatib o‘tilgan vakillar hozir bo‘lmagan taqdirda aloqa kommunikatsiyasi muhofaza qilinadigan hududda yer ishlarini olib borish taqiqlanadi Aloqa kommunikatsiyasi egalari vakillari kelmaganligi sababli paydo bo‘lgan zararlarni qoplash masalalari qonun bilan belgilangan tartibda hal qilinadi.
36. Aloqa kommunikatsiyalari muhofaza qilinadigan hududda yoki trassalardagi ochiq joylarda ishlarni olib borishga yozma holdagi rozilik mavjud bo‘lmagan, mazkur Qoidalarning talablari buzilgan hollarda aloqa kommunikatsiyasi egasi ishlarni to‘xtatishni talab qilishga va bu haqda tegishli bayonnoma tuzishga haqlidir.
37. Aloqa kommunikatsiyalari muhofaza qilinadigan hududda yoki ochiq joyda kechiktirib bo‘lmaydigan tuzatish-tiklash ishlarini talab qiluvchi avariya holatlarida bunday ishlarni ko‘rsatib o‘tilgan kommunikatsiya egalari bilan oldindan kelishuvsiz bajarishga, quyidagi talablarni bajarish sharti bilan yo‘l qo‘yiladi:
a) sutkaning qaysi vaqtida bo‘lishidan qat’i nazar, avariya sodir bo‘lgan joyga ishchilarni jo‘natish bilan bir vaqtda aloqa kommunikatsiyalari egalariga ular vakillarining hozir bo‘lishi zarurligi to‘g‘risida telefonogramma orqali xabar beriladi;
b) avariya ishlarini bajarish joyida mazkur bo‘limning 7-bandiga muvofiq instruktaj o‘tkazishi kerak bo‘lgan, bu ishlar uchun mas’ul shaxs hech qayoqqa ketmasdan turishga majburdir;
v) aloqa kommunikatsiyalari egalarining vakillari avariya joyiga yetib kelgunga qadar muhofaza qilinadigan hududdagi yer ishlari qo‘lda olib borilishi kerak. Aloqa kabeliga duch kelinganda uning saqlanishi ta’minlanishi lozim;
g) avariya joyiga yetib kelgan aloqa kommunikatsiyalari egasining vakili ushbu kommunikatsiyalar joylashgan joyni ko‘rsatishga, ularning saqlanishini ta’minlash chora-tadbirlarini ko‘rishga va ishlar tugallangunga qadar shu yerda bo‘lishga majburdir.
38. Loyihada ko‘zda tutilgan aloqa kommunikatsiyalarining joyi o‘zgartiriladigan joylarda ishlarni bajarish (ish vaqtida yoki doimo) ishlab turgan aloqa kommunikatsiyalari ko‘chirilgandan keyingina boshlanishi mumkin.
Ishlab turgan aloqa kommunikatsiyalarini yangidan qurilganlariga ko‘chirish ishlari ushbu kommunikatsiyalar egalari tomonidan topshiriqnoma bo‘yicha va quruvchi hisobiga kommunikatsiyalarning joyini o‘zgartirish ishlari tugallanganidan keyin besh sutkadan kechikmay amalga oshiriladi.
39. Yer osti aloqa kommunikatsiyalari trassalari bo‘yicha bevosita qurilish mexanizmlari va transportning harakat qilishi uchun vaqtinchalik o‘tish yo‘llari ochish zarur bo‘lganda ishlarni tashkil etuvchilar bilan kelishuv bo‘yicha ko‘rsatilgan kommunikatsiyalarni yog‘och yoki beton plitalar to‘shash, shag‘al, qum va boshqalar to‘kish yo‘li bilan mexanik shikastlanishdan himoyalash amalga oshiriladi.
Havo aloqa kommunikatsiyalari simlari ostidan gabaritsiz yuklarni olib o‘tishda simlarni uzib yubormaslik uchun travers yoki balandroq tirgovuch o‘rnatish, simlar bilan yukning (mexanizmning) eng yuqori nuqtasi o‘rtasida kamida 200 mm tirqish qoldirgan holda ular vaqtincha ko‘tarib qo‘yiladi. Bu ishlar aloqa kommunikatsiyalari egalari tomonidan quruvchi yoki ishni amalga oshiruvchining ishchi kuchi bilan va mablag‘lari hisobidan bajariladi.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ishlar qurilishni tashkil etish loyihasida nazarda tutilgan bo‘lishi kerak.
40. Aloqa kommunikatsiyalarining muhofaza qilinadigan hududlari va ochiq joylaridagi ishlar amaldagi qurilish normalari va qoidalariga, yerni qazishda qiyaliklarning tik joylari va xandaqlar hamda kotlovanlarni mustahkamlash asosida, yer ishlari xususiyatlariga rioya qilingan holda bajarilishi kerak.
41. Yer osti aloqa kommunikatsiyalariga bevosita yaqin joylarda yer qazishga kuchli zarbalarsiz, faqat belkuraklar yordamida yo‘l qo‘yiladi; urib ishlatiladigan asboblar (lom, cho‘kich, pona, pnevmatik asbob) dan foydalanish taqiqlanadi.
42. Ishlab turgan aloqa kommunikatsiyalari bilan kesishgan joylarda yer qazish ishlari eng qisqa muddatlarda bajarilishi kerak.
43. Kabelli aloqa kommunikatsiyasiga tegib ketadigan xandaqlar va kotlovanlar qazishda ish bajaruvchilar ularni shikastlanishdan quyidagi tartibda himoya qiladilar:
a) bevosita yerga yotqizilgan kabellar qo‘lda to‘liq qazib olinadi va yaxlit (yog‘ochdan yoki boshqa materialdan yasalgan) qutiga kiritiladi, u zarur bo‘lganda xandaqlarga kundalang holda qo‘yilgan tusin yoki xodalarga mahkam qilib osib qo‘yiladi. Qutilarning uchi xandaq chetlaridan kamida 0,5 metr chiqib turishi kerak. Quti simlardan tayyorlangan xomutlarga osib qo‘yiladi;
b) quvurlar yoki bloklarga yotqizilgan kabellar quvur (blok) ning yuqori chetigacha faqat qo‘lda qazib ochiladi. Keyin ularni osib qo‘yish uchun zarur bo‘lgan to‘sinlar yotqiziladi. Undan keyin quvur (blok) ning pastki chetigacha qazish davom ettiriladi, ular osib qo‘yiladi va so‘ngra yerni qazish yana davom ettiriladi;
v) agar xandaq yoki kotlovan kabel yotqizilgan joydan pastroq yoki unga bevosita yaqin joyda qazilsa, u holda tuproqning cho‘kishi yoki siljishiga yo‘l qo‘ymaslik chora-tadbirlari qo‘rilishi kerak;
g) kabel kanalizatsiyasining kabel yoki bloklari katta masofada ochilib qolgan hollarda, ularning muhofazasi ishlarni amalga oshirish loyihasida ishlab chiqilishi kerak.
Himoyalanmagan ochiq kabellarni qo‘riqlash kommunikatsiyalar egalari yoki ishni bajaruvchilarning kuchi bilan tashkil etilishi kerak.
44. Suv osti aloqa kommunikatsiyalarining muhofaza qilinadigan hududida ishlarni amalga oshirish shartlari bunday ishlarni ushbu kommunikatsiyalar egalari bilan kelishib olish chog‘ida belgilanadi.
45. Aloqa kommunikatsiyalari joylashgan hududda muzlagan yerni qizdirish shunday olib borilishi kerakki, toki bunda tuproq harorati kabelning qobig‘ini va izolatsiya simlarining shikastlanishiga sabab bo‘lmasin. Muzlagan yerni pona qoqish yordamida qazish taqiqlanadi.
46. Aloqa kommunikatsiyalari kesishgan joylarda xandaqlar tuproq qatlamini 0,1 metrdan ko‘p bo‘lmagan qalinlikda qilib, puxta zichlashtirilgan holda ko‘miladi. Qishki sharoitlarda ular qum yoki erigan yumshoq tuproq bilan ko‘miladi.
Xandaq to‘siqlar va kabellar joylashtirilgan qutilar bilan birga ko‘miladi, ishning tugallanganligi to‘g‘risida dalolatnoma tuziladi.
47. Aloqa kommunikatsiyalari shikastlangan hollarda ishni amalga oshiruvchi ushbu kommunikatsiya egalariga bu to‘g‘rida darhol xabar berishga hamda ishchi kuchi va mexanizmlar ajratgan holda shikastlanishni tezroq bartaraf etishda yordam ko‘rsatishga majburdir.
Shikastlangan aloqa kommunikatsiyalari egalari shikastlanish sabablari to‘g‘risida bayonnoma tuzishadi.
Bayonnomalar ma’muriy jazolash, yetkazilgan zararni qoplash yoki jinoiy ish qo‘zg‘atish uchun tegishli organlarga taqdim etiladi.
Mazkur qoidalar talablariga rioya etilishi bilan bog‘liq, shuningdek muhofaza qilinadigan hududda aloqa kommunikatsiyalarini ko‘rish, muhofaza qilish va ulardan foydalanish tartibi buzilganda paydo bo‘ladigan bahslar qonunchilikda belgilangan tartibda ko‘rib chiqiladi.
Mazkur qoidalarning talablarini buzgan shaxslar javobgarlikka tortiladilar va yetkazilgan zararni qonunchilikda belgilangan tartibda qoplaydilar.