O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksida konstitutsiyaviy normalarga muvofiq bolaning oilada tarbiyalanishi oila qonunchiligining ustuvor tamoyillaridan biri sifatida tan olingan.
Farzandlikka olish instituti ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning asosiy kafolatlaridan biri hisoblanishini nazarda tutgan holda ushbu masalani hal qilish vakolati sudlarga berilishi oila institutini yanada mustahkamlash, jismonan sog‘lom, ma’nan yetuk avlodni tarbiyalashda oilaning ahamiyatini kuchaytirish hamda oilaviy munosabatlarda qonuniylikni ta’minlashda sud hokimiyatining nufuzini oshirishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual va Oila kodekslariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilishi va sudlar tomonidan mazkur toifadagi ishlarni ko‘rishda kelib chiqayotgan savollarni tushuntirish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
Oldingi tahrirga qarang.
1. Sudlarning e’tibori farzandlikka olish haqidagi arizalarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri hal qilish bola huquqlari va qonuniy manfaatlari himoyasining muhim kafolatlaridan biri ekanligiga qaratilsin.
(1-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
2. Tushuntirilsinki, O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining arizalari bo‘yicha farzandlikka olish haqidagi ishlar farzandlikka olinayotgan bolaning yashash yoki turgan joyidagi fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudlari sudloviga taalluqli.
Oldingi tahrirga qarang.
O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida doimiy yashab kelayotgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi, shuningdek qayerda doimiy yashayotganliklaridan qat’i nazar, chet el fuqarolari yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning farzandlikka olish haqidagi arizalari farzandlikka olinayotgan bolaning yashash yoki turgan joyidagi tegishincha Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudi, viloyatlar yoki Toshkent shahar sudlari sudloviga taalluqli.
(2-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023-yil 20-fevraldagi 5-sonli qarori tahririda)
Farzandlikka oluvchilarning biri boshqa davlat fuqarosi bo‘lganda ham farzandlikka olish haqidagi ariza ushbu sudlarga taalluqlidir.
Oldingi tahrirga qarang.
3. Farzandlikka olish haqidagi ishlar sud tomonidan alohida ish yuritish tartibida ko‘riladi va arizaning mazmuni FPK 189-moddasida nazarda tutilgan talablar bilan birga FPK 299-moddasi talablariga mos kelishi lozim.
(3-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
4. Arizani ish yuritishga qabul qilish yoki qaytarish masalasini hal qilishda (FPK 193 va 195-moddalari) sud arizaning FPK 299 va 300-moddalariga muvofiqligini tekshirishi lozim.
(4-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
5. Sudlarning e’tibori, mazkur toifadagi ishlarni sud muhokamasiga tayyorlash, FPK 301-moddasi talablariga muvofiq amalga oshirilishiga qaratilsin.
Ishni sud muhokamasiga tayyorlash vaqtida sudya, bolaning manfaatlaridan kelib chiqib, farzandlikka olinayotgan bolaning ota-onasini (otasi yoki onasini) ishda ishtirok etish uchun jalb qilish masalasini hal qilishi lozim.
Oldingi tahrirga qarang.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 22-sentabrdagi 269-sonli qarori bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasida vasiylik va homiylik to‘g‘risidagi nizomga (bundan buyon matnda Nizom deb yuritiladi) muvofiq voyaga yetmaganlarga nisbatan vasiylik va homiylik funksiyalarining amalga oshirilishi tumanlar (shaharlar) hokimliklarining bolalarni himoya qilish shu’balariga yuklatilganligini inobatga olib, farzandlikka olishning asosliligi va farzandlikka olinayotgan bolaning manfaatlariga muvofiqligi to‘g‘risidagi xulosani sudga taqdim etish majburiyati aynan shu organning zimmasiga yuklatilishini nazarda tutish lozim.
(5-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023-yil 20-noyabrdagi 32-sonli qarori tahririda)
Bunday xulosani taqdim etish majburiyati sudning ajrimi bilan qat’iy ravishda farzandlikka olinayotgan bolaning aynan yashash (turar) joyidagi vasiylik va homiylik organi zimmasiga yuklatiladi (FPK 301-moddasining birinchi qismi).
Sudlar xulosaning Nizom talablariga muvofiqligi, xususan, uning vakolatli organlar (shaxslar) tomonidan berilgan-berilmaganligi, tegishli imzolar va muhrlar bilan tasdiqlangan-tasdiqlanmaganligi, xulosaga FPK 301-moddasining ikkinchi qismida ko‘rsatilgan hujjatlar ilova qilingan-qilinmaganligi masalasiga alohida e’tibor qaratishi lozim.
Agar vasiylik va homiylik organi xulosasiga barcha tegishli hujjatlar ilova qilinmagan yoxud xulosa yoki hujjatlar ularga qo‘yilgan talablarga javob bermaydigan bo‘lsa, sud tegishli xulosa va hujjatlarni talab qilib olishi lozim.
Nazarda tutish kerakki, farzandlikka olinuvchining sog‘lig‘i holati tibbiy muassasa yoki vrachning ma’lumotnomasi bilan emas, balki sog‘liqni saqlash boshqarmasining, tarkibida pediatr, nevropatolog, xirurg (ortoped-travmatolog), oftalmolog, otolaringolog, logopeddan iborat tibbiy ekspert komissiyasining farzandlikka olinayotgan bolaning sog‘ligi holati, jismoniy va aqliy rivojlanishi to‘g‘risidagi tibbiy xulosasi bilan tasdiqlanishi lozim.
(5-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
6. Sudlarga tushuntirilsinki, farzandlikka olish to‘g‘risidagi ishlar farzandlikka oluvchilar (oluvchi), vasiylik va homiylik organlarining vakillari, shuningdek prokuror albatta ishtirok etgan holda ko‘rib chiqiladi.
Oldingi tahrirga qarang.
Oila kodeksining 155-moddasiga ko‘ra, o‘n yoshga to‘lgan bolani farzandlikka olishda vasiylik va homiylik organi yoki ishni ko‘rish davomida sud tomonidan aniqlanadigan uning roziligi talab etilishini inobatga olib, sud bolaning o‘zini sudda ishtirok etish uchun jalb qilishga haqli.
Sud Oila kodeksining 68-moddasi talablariga muvofiq bola o‘zini farzandlikka olinishi masalasida o‘z fikrini shakllantirish va bayon qilishga qodir degan xulosaga kelsa, sud majlisida o‘n yoshga to‘lmagan bolani ham so‘roq qilishi mumkin. Bolaning sudda ishtirok etishi unga noxush ta’sir etishi mumkin deb hisoblashga asoslar mavjud bo‘lgan holda, sud ushbu masala bo‘yicha vasiylik va homiylik organining fikrini aniqlashi lozim.
Agar o‘n yoshga to‘lgan bola sog‘lig‘i holatiga ko‘ra, sud majlisiga kela olmasa (masalan, bola bolalikdan nogiron, harakatlanish imkoniyati cheklangan bo‘lsa va h.k.), sud bolaning manfaatlaridan kelib chiqib, uning farzandlikka olish bo‘yicha fikrini uning yashash (turar) joyi bo‘yicha aniqlashi mumkin.
Agar farzandlikka olish haqidagi ariza berilgunga qadar bola farzandlikka oluvchilar (farzandlikka oluvchi)ning oilasida tarbiyalanayotgan bo‘lsa va ularni (uni) o‘z ota-onasi deb tan oladigan bo‘lsa, sud ishni o‘n yoshga to‘lgan bolaning ishtirokisiz ko‘rishga haqli (Oila kodeksining 156-moddasi).
(6-bandning ikkinchi — beshinchi xatboshilari O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
7. Qonun bilan himoyalangan farzandlikka olishning sir saqlanishini ta’minlash (Oila kodeksi 153-moddasi) maqsadida sudlarning e’tibori mazkur toifadagi ishlar, shu jumladan farzandlikka olishni bekor qilish va haqiqiy emas deb topish haqidagi ishlar ham, yopiq sud majlisida ko‘rib chiqilishiga va bu masala ishni sudda ko‘rishga tayinlash haqidagi ajrim bilan hal etilishi lozimligiga qaratilsin.
Ishda ishtirok etuvchi shaxslar ularga ma’lum bo‘lgan farzandlikka olish bilan bog‘liq ma’lumotlarni sir saqlashlari zarurligi, shuningdek farzandlikka olish sirini farzandlikka bola oluvchilarning yoki vasiylik va homiylik organining erkiga qarshi oshkor qilganlik uchun O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 125-moddasiga binoan jinoiy javobgarlikka tortilishlari mumkinligi to‘g‘risida ogohlantirilishlari lozim. Bu harakatlar sud majlisining bayonnomasiga kiritiladi va mazkur shaxslar tomonidan imzo bilan tasdiqlanadi. Fuqarolik ishi yopiq sud majlisida ko‘rilishi to‘g‘risida sud majlisi bayonnomasida va hal qiluv qarorida ko‘rsatiladi.
8. Oila kodeksining 167-moddasiga muvofiq farzandlikka olingan bolaning tug‘ilishini qayd etish daftariga zarur o‘zgartirishlar kiritilgan kun farzandlikka olishning vujudga kelgan vaqti hisoblanishi sababli bolaning mulkiy huquqlarini (hadya, meros tariqasida yoki xususiylashtirish natijasida vujudga kelgan mulkiy huquqlar va h.k.) himoya qilish to‘g‘risidagi talablar farzandlikka olish haqidagi ariza bilan birgalikda ko‘rilishi mumkin emasligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
9. Tushuntirilsinki, Oila kodeksining 159-moddasiga muvofiq bolani farzandlikka olish uchun bola ota-onasining roziligi talab etiladi. Ota-ona bolaning muayyan bir shaxs (shaxslar) tomonidan farzandlikka olinishiga rozilik bildirilishi yoki farzandlikka oluvchilarni tanlash ixtiyorini vasiylik va homiylik organiga havola qilishlari mumkin.
Oila kodeksining 72-moddasiga ko‘ra voyaga yetmagan ota-ona o‘n olti yoshga to‘lishlari bilan ota-onalik huquqlarini mustaqil amalga oshirishga haqli ekanliklarini inobatga olgan holda o‘n olti yoshga to‘lmagan ota-onaning bolasi farzandlikka olinayotganda ularning roziligidan tashqari ota-ona qonuniy vakillarining, qonuniy vakillar mavjud bo‘lmagan taqdirda esa vasiylik va homiylik organining ham roziligi talab etiladi, Oila kodeksining 160-moddasida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
Farzandlikka olish to‘g‘risida qaror chiqarilgunga qadar ota-ona o‘z roziligini qaytarib olishga haqli ekanligini inobatga olib, rozilik Oila kodeksi 159-moddasining 3-qismida belgilangan tartibda tasdiqlangan arizada bayon etilgan bo‘lsa, ularning bolani farzandlikka olinishiga roziligini qayta aniqlash talab etilmaydi. Shu bilan birgalikda, sud ishni ko‘rish vaqtida ota-ona bolaning farzandlikka olinishiga bergan roziligini qaytarib olgan-olmaganligini aniqlamog‘i lozim.
10. Ishni sudda ko‘rishga tayyorlash jarayonida sud farzandlikka olinayotgan bolaning yashash (turgan) joyidagi vasiylik va homiylik organlari zimmasiga farzandlikka olish asosli ekanligi va farzandlikka olinayotgan bolaning manfaatlariga muvofiqligi to‘g‘risida sudga xulosa taqdim etish yuklatilishi sababli, sudlar ota-onaning bola farzandlikka olinishiga roziligi bunday xulosa uchun zarur hujjatlardan biri ekanligiga va nizom talablariga muvofiq ariza notarial tasdiqlangan bo‘lishi lozimligini inobatga olishlari talab qilinadi.
Oila kodeksining 158-moddasiga asosan vasiylik yoki homiylikdagi bolani farzandlikka olish, agar uning ota-onasidan rozilik talab qilinmaydigan bo‘lsa, vasiy yoki homiyning roziligi bilan amalga oshiriladi.
Shu bilan birgalikda sudlar Oila kodeksining 160-moddasida belgilangan hollardagina farzandlikka olishga ota-onaning roziligisiz yo‘l qo‘yilishini inobatga olishlari lozim.
11. Tushuntirilsinki, Oila kodeksi 157-moddasining 1-qismiga muvofiq, agar bola er-xotinning har ikkalasi tomonidan farzandlikka olinmayotgan bo‘lsa, bunga xotin (er)ning roziligi talab etiladi. Bunday rozilik er-xotin oilaviy munosabatlarni tugatgan, bir yildan ortiq birga yashamayotgan va er(xotin)ning turar joyi noma’lum bo‘lgan hollardagina talab qilinmaydi.
12. Oila kodeksining 155-moddasi talabiga muvofiq o‘n yoshga to‘lgan bolani farzandlikka olish uchun uning roziligi talab etiladi va bunday rozilik berilganligi vasiylik va homiylik organi yoki ishni ko‘rish vaqtida sud tomonidan aniqlanadi. Bunday hollarda, sud bolaga farzandlikka olishning huquqiy oqibatlari (qarindoshlari bilan ko‘rishish, mulkiy va boshqa nizolar), uning familiyasi, ismi va ota ismi tug‘ilish to‘g‘risidagi yozuvlarning o‘zgarishi tushunarli holda bayon qilingan bo‘lishi lozimligiga e’tibor qaratishi lozim.
13. Farzandlikka olish to‘g‘risidagi ishni mazmunan ko‘rib chiqib, sud arizani qanoatlantirish to‘g‘risida yoxud uni qanoatlantirishni butunlay yoki qisman rad etish haqida hal qiluv qarori chiqarishga haqli.
Oldingi tahrirga qarang.
Sud arizani hal etishda O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 152-moddasida nazarda tutilgan farzandlikka olishni istisno qiluvchi holatlar bor-yo‘qligini aniqlashi shart. Sud, jumladan, shuni inobatga olishi lozimki, quyidagi shaxslar farzandlikka oluvchi bo‘lishlari mumkin emas:
qonun bilan belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topilganlar;
Oila kodeksi 169-moddasining birinchi qismida ko‘rsatilgan asoslar bo‘yicha farzandlikka olganligi bekor qilingan sobiq farzandlikka oluvchilar;
hayotga, sog‘liqqa qarshi jinoyatlar, hayot yoki sog‘liq uchun xavfli bo‘lgan jinoyatlar, jinsiy erkinlikka, oilaga, yoshlarga va axloqqa qarshi, shaxsning ozodligiga, sha’ni va qadr-qimmatiga qarshi (bundan tuhmat, haqorat qilish mustasno), fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi (bundan jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risidagi qonunchilikni buzish, mualliflik yoki ixtirochilik huquqlarini buzish mustasno), tinchlikka va insoniyatning xavfsizligiga qarshi, O‘zbekiston Respublikasiga qarshi jinoyatlar, o‘zganing mol-mulkini talon-toroj qilish bilan bog‘liq bo‘lgan jinoyatlar, jinoiy yo‘l bilan topilgan mol-mulkni olish yoki o‘tkazish, tijoratda pora evaziga og‘dirib olish yoxud nodavlat tijorat tashkilotining yoki boshqa nodavlat tashkilotining xizmatchisini pora evaziga og‘dirib olish, boshqaruv tartibiga, shuningdek odil sudlovga qarshi jinoyatlar, qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qo‘llash, jamoat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar (bundan uchuvchisiz uchadigan apparatlarni qonunga xilof ravishda olib kirish, o‘tkazish, olish, saqlash yoki ulardan foydalanish, karantinli va inson uchun xavfli bo‘lgan boshqa yuqumli kasalliklar tarqalishi haqida haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan ma’lumotlarni tarqatish, uchuvchisiz uchadigan apparatlarni saqlash va ulardan foydalanish tartibini buzish, tadqiqot faoliyatini amalga oshirishda xavfsizlik qoidalarini buzish, mehnatni muhofaza qilish qoidalarini buzish, sanitariyaga oid qonunchilikni yoki epidemiyalarga qarshi kurash qoidalarini buzish, tog‘-kon, qurilish yoki portlatish ishlari xavfsizligi qoidalarini buzish, yong‘in xavfsizligi qoidalarini buzish mustasno), giyohvandlik vositalarining yoki psixotrop moddalarning qonunga xilof muomalasidan iborat jinoyatlar, jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar va harbiy mansabdorlik jinoyatlari sodir etganlik uchun ilgari hukm qilinganlar;
Oila kodeksi 169-moddasi birinchi qismining oltinchi xatboshisida ko‘rsatilgan jinoyatlar jumlasiga kirmaydigan og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir etganlik uchun ilgari hukm qilinganlar;
Oila kodeksi 169-moddasi birinchi qismining oltinchi va yettinchi xatboshilarida ko‘rsatilgan jinoyatlarni sodir etganlik uchun o‘ziga nisbatan jinoyat ishi ayblilik to‘g‘risidagi masala hal qilinmay turib tugatilganlar;
(13-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023-yil 20-fevraldagi 5-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
Bunda sud o‘z tashabbusi bilan farzandlikka oluvchi (farzandlikka oluvchilar)ning sudlanganlik holati haqida vakolatli davlat organidan ma’lumotnoma talab qilib oladi.
(13-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qaroriga asosan sakkizinchi xatboshi bilan to‘ldirilgan)
Farzandlikka oluvchi va farzandlikka olinuvchilar yoshidagi farq o‘n besh yoshdan kam bo‘lmasligi shart, o‘gay ota va o‘gay ona tomonidan farzandlikka olish hollari bundan mustasnodir.
14. Farzandlikka olinayotgan bolaning aka-ukalari va opa-singillari bo‘lib, ular ham ota-onaning qaramog‘idan mahrum bo‘lsalar va ularga nisbatan arizachi ularni ham farzandlikka olish istagini bildirmagan yoxud ularni boshqa shaxs farzandlikka olish istagini bildirgan bo‘lsa, bolani farzandlikka olishga uning manfaatiga muvofiq kelsagina (masalan, bolalarga ularning qarindoshligi haqida ma’lum bo‘lmasa, bolalar birgalikda yashamagan va tarbiyalanmagan bo‘lsalar, turli bolalar muassasalarida bo‘lsalar, sog‘liqlarining holatiga ko‘ra birga yashashlari va tarbiyalanishlari mumkin bo‘lmasa) yo‘l qo‘yiladi.
Oldingi tahrirga qarang.
Shu sababli sud Oila kodeksi 151-moddasining to‘rtinchi qismiga muvofiq farzandlikka olinayotgan bolaning aka-ukalari va opa-singillari borligini, shuningdek ishni ko‘rish vaqtida ularni farzandlikka olish uchun asoslar mavjud yoki mavjud emasligini, ular turli shaxslar tomonidan farzandlikka olinayotganda esa, bu ularning manfaatlariga zid kelish-kelmasligini aniqlashi kerak.
(14-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
15. Oila kodeksi 151-moddasining 1-qismiga muvofiq farzandlikka olishga faqat voyaga yetmagan bolaning manfaatlarinigina ko‘zlab yo‘l qo‘yilishidan kelib chiqqan holda sudlar, turar joyidan qat’i nazar, farzandlikka olinuvchining qarindoshlari, farzandlikka olinuvchi bola oilasida yashayotgan shaxs, aka-uka, opa-singillarni ular o‘rtasidagi qarindoshlik aloqalarini buzmasdan farzandlikka olayotgan shaxslar, o‘gay ota va o‘gay ona, O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, kasallik, baxtsiz hodisa oqibatida farzandlaridan ajralgan shaxslar farzandlikka olishda ustun huquqqa ega ekanliklarini inobatga olishlari lozim.
Shu bilan birgalikda chet el fuqarolari yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar tomonidan O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi bo‘lgan bolani farzandlikka olishga agar bolani O‘zbekiston Respublikasining uning hududida doimiy yashayotgan fuqarolariga farzandlikka berish imkoniyati mavjud bo‘lmagan hollardagina yo‘l qo‘yilishi mumkinligi inobatga olinmog‘i lozim.
Nazarda tutmoq lozimki, O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lgan bolalarni farzandlikka olish O‘zbekiston Respublikasida o‘z diplomatik vakolatxonasi mavjud bo‘lgan davlatlarning fuqarolari tomonidan amalga oshirilishi mumkin.
16. Nazarda tutmoq lozimki, Nizom talablariga muvofiq farzandlikka oluvchilar bo‘lish imkoniyati to‘g‘risida xulosa tayyorlash uchun vasiylik va homiylik organi bolani farzandlikka olishni xohlagan shaxslarning turmush sharoitlarini o‘rganish natijalari bo‘yicha dalolatnoma tuzadi va dalolatnoma boshqa zarur hujjatlar bilan birga ariza beruvchilarni farzandlikka olishga nomzodlar sifatida hisobga qo‘yish uchun asos hisoblanadi.
Shu sababli sudlar farzandlikka oluvchilarning turmush sharoitlarini o‘rganish haqidagi dalolatnomalarni ish bo‘yicha boshqa dalillar bilan birgalikda tekshirish va baholash lozimligiga e’tibor qaratishlari lozim.
17. Sudlarning e’tibori chet el fuqarolari bo‘lgan yoki fuqaroligi bo‘lmagan farzandlikka oluvchi shaxslar tomonidan taqdim etiladigan hujjatlar belgilangan tartibda legalizatsiya qilinishi yoxud ularga belgilangan tartibda apostil qo‘yilgan bo‘lishi lozimligiga qaratilsin. Bunda taqdim etiladigan hujjatlar O‘zbekiston Respublikasining davlat tiliga tarjima qilingan va notarial tasdiqlangan bo‘lishi shart.
Oldingi tahrirga qarang.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 3-dekabrdagi 732-sonli qarori bilan tasdiqlangan Rasmiy hujjatlarga apostil qo‘yish bo‘yicha davlat xizmati ko‘rsatishning Ma’muriy Reglamentiga muvofiq xorijiy rasmiy hujjatlarni legallashtirish talabini bekor qiluvchi Konvensiya (Gaaga, 1961-yil 5-oktabr) ishtirokchilari bo‘lgan davlat fuqarolarining hujjatlari legallashtirilishi talab etilmasligi, balki vakolatli davlat organlari hujjatni imzolagan sifatida ish ko‘rgan shaxsning imzosi haqiqiyligi va hujjatni tasdiqlagan muhr yoki shtamp bosma izi haqiqiyligi tasdiqlanishi kifoya qilishini inobatga olish lozim.
(17-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023-yil 20-fevraldagi 5-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida doimiy yashayotgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning turmush sharoitlarini o‘rganish haqida dalolatnomalarni tekshirish va baholashda sudlar dalolatnoma Konvensiya hamda FPK 300-moddasining uchinchi qismi talablariga muvofiqligiga e’tibor qaratishlari talab etiladi.
(17-bandining uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
18. Nazarda tutmoq lozimki, O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el fuqarolari yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lgan bolani farzandlikka olishda ham Oila Kodeksi 151—167-moddalarining talablariga rioya qilinishi lozim.
(18-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023-yil 20-noyabrdagi 32-sonli qarori tahririda)
Agar farzandlikka olish natijasida bolaning O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari hamda xalqaro shartnomalari bilan belgilangan huquqlari buziladigan bo‘lsa, farzandlikka oluvchining fuqarolikka mansubligidan qat’i nazar, farzandlikka olish mumkin emas, amalga oshirilgan farzandlikka olish esa sud tartibida bekor qilinishi lozim.
19. Chet el fuqarosi yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxs tomonidan O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi bo‘lgan bolani farzandlikka olish haqidagi arizani ko‘rib chiqishda sud nafaqat arizachi fuqarosi hisoblangan davlatning qonunchiligi, balki O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini inobatga olgan holda O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligi talablaridan ham kelib chiqishi lozim.
Shu sababli, sud arizachining bolani farzandlikka olishiga to‘sqinlik qiladigan holatlar mavjud yoki mavjud emasligini sinchkovlik bilan tekshirishi lozim.
20. Oila kodeksining 238-moddasiga muvofiq sud chet el oila huquqining normalarini qo‘llashda mazkur normalarining mazmunini ularning tegishli chet el davlatida rasmiy sharhlanishi va amaliyotda qo‘llanilishiga muvofiq tarzda aniqlaydi.
Shu munosabat bilan chet el oila huquqi normalarining mazmunini aniqlash maqsadida sud yordam va tushuntirishlar olish uchun belgilangan tartibda Adliya vazirligiga va O‘zbekiston Respublikasining boshqa vakolatli organlariga murojaat qilishi yoki ekspertlarni jalb qilishga haqli.
Agar amalga oshirilgan choralarga qaramay, chet el oila huquqi normalarining mazmuni aniqlanmagan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari qo‘llaniladi.
21. Farzandlikka olishga faqatgina bola manfaatidan kelib chiqqan holda yo‘l qo‘yilishini inobatga olgan holda sudlar, mazkur toifadagi ishlarni ko‘rishda har bir holatda ariza qanoatlantirilishi bola manfaatlariga qanchalik mos kelishini tekshirishlari lozim.
Shu sababli, qaror qabul qilishda farzandlikka oluvchi (oluvchilar)ning ma’naviy va boshqa shaxsiy fazilatlarini, uning va u bilan birga yashovchi shaxslarning sog‘liqlarini, oilada shakllangan munosabatlar xarakterini va arizani to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa holatlarni hisobga olish lozim.
Oldingi tahrirga qarang.
22. Tushuntirilsinki, sud tartibida foydasiga ota-onasidan aliment undirilayotgan bola farzandlikka olinganda, Oila kodeksi 147-moddasining 2-qismiga asosan ularning aliment to‘lash majburiyatlari tugatiladi.
(22-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
Shu bilan birgalikda, farzandlikka olinayotgan bolaning vafot etgan otasining yoki onasining qarindoshlariga nisbatan saqlanib qolingan hollarda (Oila kodeksi 165-moddasining 3-qismi) ota-onaning aliment to‘lash majburiyatlari tugatilmaydi. Bunday hollarda aliment miqdorini o‘zgartirish, uni to‘lashdan ozod qilish masalalari manfaatdor shaxslarning arizalariga asosan da’vo ish yuritishi tartibida hal etilishi lozim.
23. Farzandlikka olish haqidagi ariza qanoatlantirilganda hal qiluv qarorining xulosa qismida farzandlikka olingan bolaning tug‘ilishi yozilgan daftarga o‘zgartirishlar kiritish uchun zarur bo‘lgan farzandlikka olingan va farzandlikka oluvchilar (oluvchi) to‘g‘risidagi barcha ma’lumotlar ko‘rsatiladi.
Bola bitta shaxs tomonidan farzandlikka olinayotganda uning manfaatlarini ko‘zlab, agar farzandlikka oluvchi erkak bo‘lsa, onasining xohishiga ko‘ra yoki agar farzandlikka oluvchi ayol bo‘lsa, otasining xohishiga ko‘ra, shuningdek agar farzandlikka olinayotgan bolaning otasi yoki onasi vafot etgan bo‘lsa, vafot etgan ota yoki ona ota-onasining (buvaning yoki buvining) iltimosiga ko‘ra sudning farzandlikka olish to‘g‘risidagi qarorida farzandlikka olingan bolaning otasi yoki onasi bilan yoxud vafot etgan otasining yoki onasining qarindoshlari bilan huquqiy munosabatlari saqlab qolinishi ko‘rsatib o‘tiladi.
Oldingi tahrirga qarang.
24. Tushuntirilsinki, alohida holatlar natijasida hal qiluv qarorining ijrosini kechiktirish uni bajarib bo‘lmaydigan qilib qo‘ysa (masalan farzandlikka olinayotgan bola zudlik bilan davolash kursini o‘tashi lozimligi), FPK 267-moddasi birinchi qismining 3-bandiga ko‘ra hal qiluv qarorini sud hal qiluv qarorini darhol ijro etilishiga yo‘l qo‘yishga haqli.
(24-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
25. Ota-onaning majburiyatlaridan farqli ravishda farzandlikka oluvchilarning bolaga nisbatan huquq va majburiyatlari farzandlikka oluvchilarda ota-onalik huquqi va majburiyatlari nasl-nasabi tufayli emas, balki farzandlikka olganliklari munosabati bilan vujudga kelishini inobatga olgan holda sudlar Oila kodeksining 169-moddasida nazarda tutilgan asoslar ularni ota-onalik huquqidan mahrum qilish uchun emas, balki farzandlikka olishni bekor qilishga asos bo‘lishini inobatga olishlari lozim.
Mazkur toifadagi ishlar prokuror hamda vasiylik va homiylik organi ishtirokida ko‘rib chiqiladi va ishni hal qilishda o‘n yoshga to‘lgan bolaning fikri ham hisobga olinadi.
26. Tushuntirilsinki, farzandlikka olganlarning o‘z zimmalariga yuklatilgan majburiyatlarni bajarishdan bo‘yin tortganlari yoki ularni lozim darajada bajarmaganliklari sud tomonidan farzandlikka olishni bekor qilish uchun asos bo‘lishi mumkin.
Bolaning manfaatlari uchun zarur bo‘lgan boshqa hollarda ham farzandlikka olish sud tomonidan bekor qilinishi mumkin.
Farzandlikka olishni bekor qilish to‘g‘risidagi da’vo, uni rasmiylashtirishda qonun buzilganligini asos qilib qo‘zg‘atilgan bo‘lsa, sud nizoni hal etishda barcha haqiqiy holatlarni, jumladan farzandlikka olishni bekor qilish bolaning manfaatlariga zid kelish-kelmasligini hisobga olishi shart.
27. Sud farzandlikka olishni bekor qilish vaqtida bolaning moddiy yordamga muhtojligini aniqlasa, sobiq farzandlikka oluvchi zimmasiga uning ta’minoti uchun mablag‘ to‘lash majburiyatini yuklashga haqli.
Bunday holda bolaning moddiy ta’minoti uchun mablag‘ undirish sud tomonidan sobiq farzandlikka oluvchining va undiruvchining moddiy va oilaviy sharoitlarini hisobga olib, qat’iy summada amalga oshiriladi.
28. Nazarda tutmoq lozimki, farzandlikka olishning bekor qilinishiga farzandlikka olingan bola voyaga yetguniga qadar, ya’ni o‘n sakkiz yoshga to‘lguniga qadar yo‘l qo‘yiladi.
Shu bilan birgalikda, farzandlikka olinuvchi voyaga yetganidan keyin ham farzandlikka olish bekor qilinishiga faqatgina farzandlikka olinuvchining xulq-atvori farzandlikka oluvchilarning sha’ni va qadr-qimmatiga putur yetkazayotgan, ularning hayoti va sog‘ligiga xavf solayotgan hollardagina yo‘l qo‘yilishi mumkin.
Oldingi tahrirga qarang.
29. Tushuntirilsinki, sudlar farzandlikka olishni bekor qilish haqidagi arizaning sudlovga taalluqlilik masalasini hal qilishda FPK 28, 29 hamda 298-moddalari talablaridan kelib chiqishlari lozim.
(29-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
30. Farzandlikka olishni bekor qilish haqidagi hal qiluv qarorida farzandlikka olinuvchining familiyasi, ismi va ota ismini saqlash-saqlamasligi ko‘rsatiladi, shu o‘rinda o‘n yoshga to‘lgan bolaning familiyasi, ismi va ota ismi faqat uning roziligi bilan o‘zgartirilishi mumkinligi inobatga olinishi lozim.
31. Tushuntirilsinki, O‘zbekiston Respublikasining 2013-yil 30-apreldagi Qonuniga muvofiq Oila kodeksi farzandlikka olishni haqiqiy emas deb topish asoslarini nazarda tutmaydi.
Shu bilan birgalikda sudlar, FK 4-moddasining 1-qismiga ko‘ra fuqarolik qonun hujjatlari orqaga qaytish kuchiga ega emasligi va ular amalga kiritilganidan keyin vujudga kelgan munosabatlarga nisbatan qo‘llanilishini nazarda tutmoqlari lozim.
32. Sud tomonidan farzandlikka olishni haqiqiy emas deb topish Oila kodeksining O‘zbekiston Respublikasining 2013-yil 30-apreldagi qonuni bilan kuchini yo‘qotgan 168-moddasida ko‘rsatilgan hollarda va faqat shu vaqtga qadar farzandlikka olinganlarga nisbatan: farzandlikka olish to‘g‘risidagi hal qiluv qarori qalbaki hujjatlarga asoslangan bo‘lsa; farzandlikka olish soxta bo‘lsa; voyaga yetgan shaxs farzandlikka olingan bo‘lsa; farzandlikka oluvchi shaxs Oila kodeksining 152-moddasiga muvofiq farzandlikka olish huquqiga ega bo‘lmagan bo‘lsa va boshqa hollarda amalga oshirilishi mumkin.
Oldingi tahrirga qarang.
Farzandlikka olishni haqiqiy emas deb topish va farzandlikka olishni bekor qilish to‘g‘risidagi da’vo bilan farzandlikka olinganning ota-onasi, prokuror, vasiylik va homiylik organlari, bolalar masalalari bo‘yicha komissiyalar, shuningdek o‘n olti yoshga to‘lgan farzandlikka olingan bola murojaat qilishlari mumkin.
(32-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023-yil 20-noyabrdagi 32-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
33. Sudlarga tushuntirilsinki, farzandlikka olish to‘g‘risidagi ariza qanoatlantirilganda, farzandlikka oluvchilar (oluvchi) va farzandlikka olinayotgan bolaning o‘zaro huquq va majburiyatlari farzandlikka olingan bolaning tug‘ilishini qayd etish daftariga zarur o‘zgartirishlar kiritilgan kundan e’tiboran belgilanadi.
Shu sababli sudlar farzandlikka olinayotgan bola manfaatlaridan kelib chiqqan holda FPK 303-moddasining beshinchi qismiga asosan farzandlikka olish, farzandlikka olishni haqiqiy emas deb topish yoki bekor qilish to‘g‘risidagi hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab uch kun ichida hal qiluv qarorining xulosa qismini farzandlikka olinayotgan bolaning tug‘ilganligi qayd qilingan joydagi fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organiga yuborishi shart.
Oldingi tahrirga qarang.
Farzandlikka olinayotgan bolaning tug‘ilganligi O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida qayd etilgan hollarda, sud O‘zbekiston Respublikasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 20-oktabrdagi 550-sonli qarori bilan tasdiqlangan Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish qoidalariga muvofiq hal qiluv qarorining xulosa qismini farzandlikka oluvchining yashash joyidagi fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organiga yuboradi.
(33-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023-yil 20-noyabrdagi 32-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
34. Sudlarning e’tibori taraflar va boshqa shaxslar harakatlarida jinoyat alomatlari aniqlangan har bir holat to‘g‘risida FPK 275-moddasiga muvofiq jinoyat ishi qo‘zg‘atish to‘g‘risidagi masalani hal qilish uchun tegishli materiallarni ilova qilgan holda prokurorga xabar qilish lozimligiga qaratilsin.
(34-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 34-sonli qarori tahririda)
35. Mazkur qaror qabul qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998-yil 11-sentabrdagi “Bolalar tarbiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan nizolarni hal qilishda sudlar tomonidan qonunlarni qo‘llash amaliyoti to‘g‘risida”gi 23-sonli qarorining 23—25-bandlari o‘z kuchini yo‘qotgan deb topilsin.