LexUZ sharhi
(O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2002-yil 14-iyundagi 10-sonli qaroriga asosan kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan)
Mamlakatimizda madaniyatli bozor munosabatlarini rivojlantirishga suiiste’molliklar, monopoliyaga qarshi qonunlarni buzish, nohaq yig‘imlar olish va tovlamachilik faktlari, shuningdek savdo sohasida yo‘l qo‘yilayotgan boshqa qonunga xilof harakatlar jiddiy to‘siq bo‘lmoqda, bu esa iqtisodiyotga, fuqarolarning huquq va manfaatlariga katta zarar yetkazmoqda.
Savdo qoidalarini, monopoliyaga qarshi qonunlarni buzganlik uchun javobgarlik to‘g‘risidagi ayrim jinoyat va ma’muriy huquq normalarini izohlashda bir xilda yondoshish mavjud emas. Tergov amaliyotida, soliq organlari faoliyatida ko‘rsatilgan qonunlarni noto‘g‘ri tatbiq etish hollari ko‘plab uchramoqda.
Sud amaliyotida tovlamachilarga (reketchilarga) va tovarlarni bozorga erkin kirib kelishiga to‘sqinlik qilayotgan boshqa shaxslarga, nohaq yig‘imlar olish, talon-toroj va boshqa suiiste’molliklar bilan shug‘ullanayotgan bozor ma’muriyati vakillariga nisbatan asossiz ravishda yengil jinoiy jazo choralarini tayinlash, jinoyatlarni noto‘g‘ri kvalifikatsiya qilish hollariga yo‘l qo‘yilmoqda. Ko‘pincha savdo qoidalarining buzilishiga imkon bergan sabablar va sharoitlar aniqlanmaydi, bu turkumdagi ishlar bo‘yicha sud protsesslari keng ommalashtirilmaydi.
Qonunchilikni mustahkamlash, qonunlarni to‘g‘ri va bir xilda tatbiq etish, fuqarolarning huquq va manfaatlari himoyasini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenumi qaror qiladi:
1. Savdo sohasidagi huquqbuzarliklar jamiyat uchun katta ijtimoiy xavf tug‘dirishini nazarga olib, sudlar, tergov va soliq organlarining e’tibori bunday harakatlar uchun javobgarlik va jazoning muqarrarligi prinsipiga qat’iy rioya etishlari zarurligiga qaratilsin.
Keyingi tahrirga qarang.
Tovlamachilarga, talon-toroj, fuqarolardan nohaq yig‘imlar olish, xizmat vakolatlarini suiiste’mol qilish bilan shug‘ullanuvchi bozor ma’muriyatining mansabdor shaxslariga, savdo qoidalarini buzuvchi, o‘ta yuqori narxlarni sun’iy ravishda saqlab turuvchi, mahsulot ishlab chiqaruvchilarni bozorlardan siqib chiqaruvchi olib sotarlarga nisbatan qattiq jazolarni qo‘llash ta’minlansin.
Keyingi tahrirga qarang.
2. Sudlarga tushuntirilsinki, shaxslarning tovarlarni bozorga erkin kirib kelishiga to‘sqinlik qilishga, ularning tanqisligini vujudga keltirish maqsadida tovarlarni muomaladan olishga qaratilgan harakatlari va erkin bozor raqobatiga g‘ov bo‘ladigan boshqa g‘ayriqonuniy harakatlar O‘zbekiston Respublikasining 1992-yil 2-iyuldagi “Monopolistik faoliyatni cheklash to‘g‘risida”gi Qonunini buzish deb baholanmog‘i va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 178-moddasi bilan kvalifikatsiya qilinmog‘i lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
Monopoliyaga qarshi faoliyat olib borish vakolati berilgan organga axborotlar bermagan, shuningdek, haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan ma’lumotlarni bila turib taqdim etgan, mazkur organning qonun-qoidalarni buzishni to‘xtatish, dastlabki holatni tiklash, shartnomalarni bekor qilish yoki o‘zgartirish to‘g‘risidagi yoxud boshqa qonuniy ko‘rsatmalarni bajarishdan bo‘yin tovlagan yoki o‘z vaqtida bajarmagan shaxslar ham ushbu modda bo‘yicha javobgarlikka tortilmog‘i kerak.
Jinoyat kodeksining 183-moddasi bo‘yicha jinoiy javobgarlikka ma’muriy tartibda javobgarlikka tortilganidan keyin bir yil mobaynida monopoliyaga qarshi qonunlarni takroran buzgan shaxslar tortilishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
3. Qanday bo‘lmasin mulkiy manfaatdor bo‘lish maqsadida tovarlarni bozorga erkin kirib kelishiga har qanday yo‘sinda to‘sqinlik qilish, mahsulot ishlab chiqaruvchilarni bozordan siqib chiqarish, o‘ta yuqori narxlarni sun’iy ravishda saqlab turish to‘g‘risida talab qo‘yish va tovar egasiga, bozor ma’muriyati yoki o‘zga shaxslarga nisbatan zo‘rlik ishlatish, ularni zo‘rlik ishlatish bilan qo‘rqitish, mulkiga shikast yetkazish yoki mulkini nobud qilish bilan bog‘liq boshqa harakatlar tovlamachilik (reket) tariqasida Jinoyat kodeksining 165-moddasi bilan kvalifikatsiya qilinmog‘i lozim. Tovlamachilik mulkiy manfaatdor bo‘lish maqsadida talab qo‘yishda yoxud tovlamachi foydasiga mulkiy xarakterdagi harakatlarni sodir etishda (tovarni past narxda yoxud tekinga berishda, tovarni zo‘rlik ishlatib olib qo‘yishda va sh.o‘.) ifodalanishi mumkin. Tovlamachilik uchun jinoiy javobgarlikka tortishga, aybdorning zo‘rlik ishlatish to‘g‘risidagi tahdidini amalga oshirgan bo‘lishi shart bo‘lmay, bunday talab qo‘yilishining o‘zi yetarlidir.
4. Savdo yoki vositachilik faoliyatini ro‘yxatdan o‘tkazishdan bo‘yin tovlagan, nazorat qilinmaydigan foyda olish maqsadida tovarlarni olgan va qayta sotgan holda amalga oshirish Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi 176-moddasining 2-qismi, xuddi shunday huquqbuzarlikni ancha miqdorda sodir etish esa 176-moddaning 3-qismi bo‘yicha ma’muriy javobgarlikni yuzaga keltiradi. Ma’muriy jazo qo‘llanilgandan keyin o‘shanday harakatlarni ancha miqdorda sodir etish Jinoyat kodeksi 188-moddasining 1-qismi bo‘yicha jinoiy javobgarlikni yuzaga keltiradi.
Keyingi tahrirga qarang.
Yuridik shaxslar va fuqarolarga tovarlarni yoki boshqa ashyolarni olishda yoki sotishda, tomonlar o‘rtasida bitimlar tuzishda, shuningdek, boshqa vositachilik harakatlarini amalga oshirishda ko‘maklashuvchi shaxslarning ro‘yxatdan o‘tishdan bo‘yin tovlagan xolda sodir etadigan harakatlari ham Jinoyat kodeksining mazkur moddasi bilan kvalifikatsiya qilinmog‘i lozim.
Bunday qayd etilgan harakatlar xavfli retsidivist, bir guruh shaxslar tomonidan, uyushgan guruh tomonidan yoki uning manfaatlarini ko‘zlab yoxud ko‘p yoki juda ko‘p miqdorda nazorat qilinmaydigan foyda olish maqsadida sodir etilgan bo‘lsa, bu harakatlar uchun Jinoyat kodeksi 188-moddasining 2 va 3-qismlarida kuchaytirilgan jinoiy javobgarlik nazarda tutilganligini e’tiborga olmoq lozim. Bunday hollarda qonun aybdorni dastlab ma’muriy javobgarlikka tortishni ko‘zda tutmaydi.
Keyingi tahrirga qarang.
5. Tushuntirilsinki, amaldagi qonunlarga muvofiq savdo faoliyatining ayrim turlari bilan shug‘ullanish uchun maxsus ruxsatnoma (litsenziya) talab qilinadi. Bunday ruxsatnomaning yo‘qligi, aybdor muqaddam shunday harakatlar uchun bir yil mobaynida Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 176-moddasi bilan ma’muriy javobgarlikka tortilgan bo‘lsa, Jinoyat kodeksining 190-moddasi bo‘yicha javobgarlikni yuzaga keltiradi.
Agar bunda aybdorning savdo faoliyatini faqat ruxsatnoma (litsenziya)siz amalga oshiribgina qolmay, balki ro‘yxatdan o‘tishdan ham bo‘yin tovlaganligi aniqlansa, uning harakatlari Jinoyat kodeksining 188 va 190-moddalari majmui bilan kvalifikatsiya qilinmog‘i lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
6. Jinoyat kodeksining 189-moddasi va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 164 va 168-moddalarida javobgarlik nazarda tutilgan savdo yoki xizmat ko‘rsatish qoidalarini buzish deganda savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soladigan O‘zbekiston Respublikasi qonunlarining buzilishi tushunilmog‘i lozim.
7. Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 174-moddasida javobgarlik nazarda tutilgan soliqlar yoki boshqa to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash deganda foyda (daromad)ni yoki soliq to‘lanadigan boshqa obyektlarni yashirish, kamaytirib ko‘rsatish, shuningdek, davlat tomonidan belgilangan soliqlarni, yig‘imlarni, boj yoki boshqa to‘lovlarni to‘lashdan o‘zgacha bo‘yin tovlash tushunilmog‘i lozim. Xuddi shunday harakatlar ancha miqdorda sodir etilganda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi 174-moddasining 2-qismi bo‘yicha javobgarlik yuzaga keladi.
Xuddi shunday harakatlar ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin ancha miqdorda sodir etilganda Jinoyat kodeksi 184-moddasining 1-qismi bo‘yicha jinoiy javobgarlik yuzaga keladi.
Soliqlar, yig‘imlar, bojlar va boshqa majburiy to‘lovlarning ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida ko‘zda tutilgan.
Bunda amaldagi qonunlarga muvofiq fuqarolarning shaxsiy yordamchi xo‘jaliklari mahsulotlarini sotishdan tushgan daromadlari soliqqa tortilmasligini e’tiborga olish lozim. Fuqarolarning shaxsiy yordamchi xo‘jaligi mavjudligi mahalliy hokimiyat organining ma’lumotnomasi bilan tasdiqlanadi.
Keyingi tahrirga qarang.
8. Haq olish evaziga tovarlarni yoki mahsulot ishlab chiqaruvchilarni bozorga erkin kirib kelishiga to‘sqinlik qiluvchi, o‘ta yuqori narxlarni sun’iy ravishda saqlab turuvchi bozor ma’muriyatining mansabdor shaxslari hamda o‘z faoliyatini savdo sohasida amalga oshiruvchi boshqa mansabdor shaxslar Jinoyat kodeksining 210-moddasi bo‘yicha poraxo‘rlik uchun javobgarlikka tortilishi lozim.
Qayd etilgan harakatlar haq olish bilan bog‘liq bo‘lmay, fuqarolarning huquqlari va manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoxud jiddiy ziyon yetkazgan bo‘lsa, ularni ish holatlariga qarab Jinoyat kodeksining 205-moddasi bilan mansab vakolatini suiiste’mol qilish tariqasida yoki Jinoyat kodeksining 206-moddasi bilan hokimiyat yoki mansab vakolatidan chetga chiqish tariqasida kvalifikatsiya qilish lozim.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlardan bir martalik yoki boshqa yig‘imlar uchun belgilangan miqdordan ortiq pul mablag‘larini berishni talab qilgan bozor ma’muriyatining mansabdor shaxs hisoblanmaydigan xodimlari tovlamachilik yo‘li bilan haq berishni talab qilganlik uchun Jinoyat kodeksining 214-moddasi bilan javobgarlikka tortilishi kerak.
9. Tushuntirilsinki, xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan metrologiya, sertifikatlashtirish, mahsulot belgisi egasining huquqlarini buzish tegishli ravishda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 213, 214 va 177-moddalari bo‘yicha ma’muriy javobgarlikni yuzaga keltiradi.
10. Savdo sohasidagi huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ma’muriy ishlarni ko‘rishda sudlar soliq organlari va ichki ishlar organlaridan aybdor xuddi shunday huquqbuzarlik uchun muqaddam ma’muriy javobgarlikka tortilgan-tortilmaganligi haqida ma’lumotlar taqdim etishni talab qilishlari shart.
11. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasiga va O‘zbekiston Respublikasining 1995-yil 30-avgustdagi “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq, har bir fuqaro soliq organlari yoki har qanday boshqa mansabdor shaxsning harakatlari ustidan sudga shikoyat qilishga haqli.
Keyingi tahrirga qarang.
Bunda fuqaro mulkiy yoki boshqacha ziyonni undirishni talab qilsa, sud bu talablarni umumda’vo tartibida ko‘rishi shart.
12. Sudlar savdo sohasidagi jinoyatlar va boshqa huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni to‘g‘ri va tezkorlik bilan ko‘rilishini ta’minlashlari, eng dolzarb ishlarni ommaviy axborot vositalarida yoritish choralarini ko‘rishlari shart.
13. Sudlarning e’tibori ushbu turkumdagi jinoyat va ma’muriy ishlarni ko‘rishda tergov va soliq organlarining jinoyatni har taraflama va xolisona tergov qilish, unga aloqador bo‘lgan barcha shaxslarni aniqlash va javobgarlikka tortish, ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi materiallarni to‘liq bo‘lishligi to‘g‘risidagi protsessual qonun normalariga og‘ishmay amal qilishlari ustidan talabchanlikni kuchaytirish zarurligiga qaratilsin. Fuqarolarning asossiz ravishda ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortilishi, ularga tegishli mulklarni qonunsiz ravishda olib qo‘yilishi hollariga jiddiy munosabat bildirilsin. Har bir qonun buzilishi, jinoyatda qatnashgan barcha shaxslarni javobgarlikka tortilmaganligi fakti bo‘yicha mansabdor shaxslarning javobgarligi to‘g‘risidagi masala hal etilsin, savdo sohasidagi huquqbuzarliklarga imkon bergan sabab va sharoitlar sinchiklab o‘rganilsin, xususiy ajrim chiqarish yo‘li bilan ularni bartaraf etish choralari ko‘rilsin.
Keyingi tahrirga qarang.
Keyingi tahrirga qarang.
14. Qoraqalpog‘iston Respublikasi jinoyat ishlari bo‘yicha Oliy sudi, jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat, Toshkent shahar sudlarining hamda O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudining raislari ushbu turkumdagi ishlar bo‘yicha qonunlarni to‘g‘ri va bir xilda tatbiq etilishini ta’minlasinlar, doimiy ravishda sud amaliyotini umumlashtirib borsinlar, undagi kamchiliklarni bartaraf etish choralarini ko‘rsinlar.
Keyingi tahrirga qarang.