LexUZ sharhi
Mazkur qaror O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 30-noyabrdagi 33-sonli “Sudlar tomonidan fuqarolik ishlarini apellatsiya va kassatsiya tartibida ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan.
Fuqarolik ishlarini apellatsiya tartibida ko‘rish amaliyotini o‘rganish va umumlashtirish shuni ko‘rsatdiki, mazkur instansiya sudlari birinchi instansiya sudlarining hal qiluv qarorlari hamda ajrimlari qonuniyligi va asosliligini tekshirib, ular tomonidan yo‘l qo‘yilgan xato-kamchiliklarni bartaraf eta borib, odil sudlovning to‘g‘ri amalga oshirilishini hamda fuqarolik huquqiy munosabatlarida qonuniylik mustahkamlanishini ta’minlamoqda.
Shu bilan birga apellatsiya instansiyasi sudlari faoliyatida muayyan kamchiliklar ham uchrab turibdi. Ba’zi hollarda birinchi instansiya sudi xulosalarining aniqlangan ish holatlariga qay darajada muvofiqligi, protsessual qonun normalariga nechog‘lik amal qilinganligi tekshirilmayotir. Hal qiluv qarorlari o‘zgarishsiz qoldirilganda, apellatsiya instansiyasi ajrimlarida faqatgina birinchi instansiya sudlarida aniqlangan ish holatlari bayon etilib, shikoyat va protestda ko‘rsatilgan vajlar noto‘g‘ri va hal qiluv qarorlarini bekor qilishga asos bo‘la olmaydi deb topilganligi sabablari ko‘rsatilmayotir.
Apellatsiya instansiyasi sudining vakolatlarini belgilovchi normalarni qo‘llashda xatolarga yo‘l qo‘yilmoqda, asossiz ravishda ishlarni yangidan ko‘rishga yuborish hollari uchramoqda, ishni ko‘rishning FPKning 331-moddasida nazarda tutilgan muddatlari buzilmoqda.
Qayd etib o‘tilgan xatolar apellatsiya instansiyasi sudining birinchi instansiya sudlarida fuqarolik ishlari ko‘rilishi sifatiga ta’sirini susaytirib, sansalorlik keltirib chiqarmoqda, bular esa odil sudlov samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Fuqarolik ishlarini apellatsiya tartibida ko‘rishda yagona sud amaliyotini ta’minlash maqsadida, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 17-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Sudlarning e’tibori fuqarolik ishlarini apellatsiya tartibida ko‘rishda kamchiliklarni bartaraf qilishga, fuqarolik ishlarini apellatsiya shikoyatlari va protestlari asosida ko‘rish tartibini belgilovchi protsessual normalarga qat’iy rioya etishga, ish holatlarini aniqlashda birinchi instansiya sudi tomonidan to‘plangan dalillar bilan cheklanib qolmay, qonunda belgilangan vakolatlar doirasida har tomonlama choralar ko‘rishga, berilgan apellatsiya shikoyati yoki keltirilgan protestda bayon qilingan vajlarni atroflicha tekshirishga qaratilsin.
2. Birinchi instansiya sudining hal qiluv qarori yoki ajrimi ustidan FPKning 320, 322, 323 va 346-moddalarida belgilangan muddatlar va tartibda taraflar hamda ishda ishtirok etishga jalb qilingan shaxslar, shuningdek ishda ishtirok etishga jalb qilinmagan, ammo huquq va majburiyatlari haqidagi masala sud tomonidan hal etilgan shaxslar apellatsiya tartibida shikoyat berishi, prokuror esa protest keltirishi mumkinligini hisobga olib, apellatsiya shikoyatini (protestini) qabul qilish masalasini hal etishda sudlar apellatsiya tartibida ish yuritishni qo‘zg‘atishning qonunda belgilangan shartlari hamda tartibiga rioya qilinganligini tekshirib ko‘rmog‘i kerak. Xususan, apellatsiya shikoyati (protesti) bergan shaxs apellatsiya tartibida shikoyat berish (protest keltirish) huquqiga egaligi yoki ega emasligini; ustidan apellatsiya shikoyati (protesti) berilgan hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgan-kirmaganligini va mazkur hal qiluv qarori ustidan apellatsiya tartibida shikoyat berish mumkinligi yoki mumkin emasligini; apellatsiya shikoyati (protesti) mazmuniga taalluqli qonun talablariga rioya qilingan-qilinmaganligini; apellatsiya shikoyati bo‘yicha davlat boji to‘langan-to‘lanmaganligini tekshirishi lozim.
Sudlar shuni nazarda tutishi kerakki, birinchi instansiya sudida ishtirok etuvchi vakil, shu jumladan advokat sudning hal qiluv qarori ustidan apellatsiya tartibida shikoyat berishga, basharti vakolat beruvchi tomonidan berilgan ishonchnomada bunday protsessual harakatni amalga oshirish to‘g‘risida ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lsa, haqlidir.
3. Apellatsiya shikoyati va protesti FPKning 322-moddasiga muvofiq apellatsiya instansiyasi sudi nomiga yoziladi, lekin hal qiluv qarori chiqargan sudga beriladi.
Bevosita apellatsiya instansiyasi sudiga berilgan shikoyat (protest) FPKning 325-moddasiga muvofiq rasmiylashtirish uchun hal qiluv qarori chiqargan sudga yuborilishi lozim.
Apellatsiya shikoyatining (protestining) nusxalarini, shuningdek ularga ilova qilingan yozma dalillarning nusxalarini ishda ishtirok etuvchi shaxslarning soniga mutanosib miqdorda taqdim qilish qonun bilan yuklatilgan majburiyat ekanligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
4. Sudlar apellatsiya shikoyati (protesti) bergan shaxs apellatsiya shikoyati berishning (protesti keltirishning) FPKning 320-moddasida belgilangan yigirma kunlik muddatiga rioya qilgan-qilmaganligini tekshirayotganda bu muddat FPKning 127-moddasiga muvofiq hal qiluv qarori chiqarilgan kunning ertasidan boshlanishini inobatga olishi zarur.
Apellatsiya tartibidagi shikoyat (protest) belgilangan muddat o‘tganidan keyin berilgan bo‘lsa, sud hal qiluv qarori ustidan shikoyat berayotgan shaxsga uning ushbu muddatni tiklash haqida ariza bilan murojaat qilish huquqini tushuntirishi lozim.
5. Apellatsiya shikoyati berish (protesti keltirish) uchun o‘tkazib yuborilgan muddatni tiklash masalasi sud tomonidan FPKning 130-moddasida belgilangan tartibda hal qilinadi.
Apellatsiya tartibida shikoyat berish yoki protest keltirish muddatini tiklashni rad qilish haqida sud tomonidan chiqarilgan ajrim ustidan xususiy shikoyat berilishi yoki xususiy protest keltirilishi mumkin.
6. Apellatsiya shikoyati yoki protesti, agar bu shikoyat yoki protest FPKning 322-moddasida belgilangan tartib buzilgan holda berilgan va mazkur Kodeksning 323-moddasi talablariga javob bermaydigan bo‘lsa, shuningdek davlat boji to‘lashdan ozod qilinmagan shaxs tomonidan berilgan apellatsiya shikoyati, agar u shikoyat berish uchun boj to‘lamagan bo‘lsa, harakatsiz qoldirilishi lozim.
Apellatsiya shikoyati yoki protestini harakatsiz qoldirish to‘g‘risida sudya ajrim chiqaradi va ajrimda shikoyat yoki protestni harakatsiz qoldirilishiga asos bo‘lgan kamchiliklar hamda ularni tuzatish uchun berilgan muddatni ko‘rsatadi.
Apellatsiya shikoyatining (protestining) kamchiliklarini tuzatish uchun sudya tomonidan belgilangan muddat ariza beruvchining shikoyatga qo‘shib qo‘yish uchun zarur ma’lumotnomalarni, hujjatlarning nusxalari va boshqa yozma dalillarni olishining real imkoniyatini inobatga olgan holda tayinlangan bo‘lishi lozim.
Shikoyat bergan yoki protest keltirgan shaxs ajrimda ko‘rsatilgan kamchiliklarni belgilangan muddatda tuzatsa, shikoyat yoki protest dastlab sudga taqdim etilgan kunda berilgan hisoblanadi. Aks holda, shikoyat yoki protest berilmagan hisoblanib, shikoyat bergan yoki protest keltirgan shaxsga qaytariladi va bu haqda ajrim chiqariladi.
Qonun apellatsiya shikoyatiga nisbatan ma’lum talablar qo‘yganligi sababli FPKning 322 va 323-moddalari talablariga javob bermaydigan “dastlabki” apellatsiya shikoyatlari (protestlari) qabul qilinmasligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
7. Sudlarga shu narsa tushuntirib o‘tilsinki, apellatsiya shikoyati (protesti) bunday shikoyat (protest) berish huquqiga ega bo‘lmagan shaxs tomonidan berilgan yoki ariza beruvchi apellatsiya tartibida shikoyat berish muddatini o‘tkazib yuborgan va u bu muddatni tiklashni so‘ramagan hollarda, sud apellatsiya shikoyatini (protestini) qabul qilishni rad qiladi hamda bu haqda ajrim chiqarib, rad qilishning sabablarini bayon etadi.
Mazkur ajrim ishning ilgarilashiga to‘sqinlik qilganligi sababli, uning ustidan xususiy shikoyat berilishi yoki xususiy protest keltirilishi mumkin.
8. Apellatsiya instansiyasi sudlari tomonidan apellatsiya shikoyati (protesti) bo‘yicha ishlar o‘z vaqtida ko‘rilishini ta’minlash maqsadida, protsessual qonun hujjatlarining apellatsiya shikoyati (protesti) olinganidan keyin bajarish lozim bo‘lgan harakatlar to‘g‘risidagi normalariga birinchi instansiya sudlari qat’iy rioya etishi lozim.
Sudya yoki sud raisi apellatsiya shikoyati yoki protestini olganidan keyin, FPKning 325-moddasiga muvofiq, ishda ishtirok etuvchi shaxslarga shikoyat yoki protestning nusxalarini yuborishi, ishda ishtirok etuvchi shaxslarni apellatsiya instansiyasida ishni ko‘rish vaqti va joyi to‘g‘risida xabardor qilishi, hal qiluv qarori ustidan shikoyat berishning (protest keltirishning) FPKning 320-moddasida belgilangan muddati o‘tgan vaqtdan e’tiboran o‘n kun ichida ishni tushgan shikoyat yoki protest bilan birga apellatsiya instansiyasi sudiga yuborishi shart.
9. Apellatsiya instansiyasi sudi apellatsiya shikoyati yoki protesti bo‘yicha tushgan ishni FPKning 331-moddasiga muvofiq, u (ish) kelib tushgan kundan e’tiboran yigirma kundan kechiktirmay ko‘rishi lozim. Sudya FPK 325-moddasi 2-bandining ishda ishtirok etuvchi shaxslarni apellatsiya instansiyasida ishni ko‘rish vaqti va joyi to‘g‘risida xabardor qilishga doir talabini bajarar ekan, FPKning 331-moddasida nazarda tutilgan muddat buzilmasligini mo‘ljallagan, shuningdek ishda ishtirok etuvchi shaxslarning sud majlisida shaxsan ishtirok etishining real imkoniyatini hisobga olgan holda ishni apellatsiya instansiyasi sudiga yuborishi lozim.
10. Apellatsiya instansiyasi sudlariga shu narsa ko‘rsatib o‘tilsinki, ishlar apellatsiya shikoyati (protesti) bilan birga tushganda FPK 325-moddasining 3-bandida belgilangan muddatlarga rioya qilinganligini aniqlash va bu muddat buzilganligi bilan bog‘liq har bir holatga xususiy ajrim chiqarish yo‘li bilan munosabat bildirish zarur.
11. Apellatsiya shikoyati yoki protesti yuzasidan sudga tushuntirish berish (e’tiroz bildirish) hamda bu tushuntirishni (e’tirozni) tasdiqlaydigan hujjatlarni ilova qilib topshirish FPKning 327-moddasiga asosan ishda ishtirok etuvchi shaxslarning huquqi ekanligi e’tiborga olinadigan bo‘lsa, mazkur hujjatlarning birinchi instansiya sudiga taqdim etilmaganligi ishni apellatsiya instansiyasi sudiga yuborishga to‘sqinlik qilmaydi.
Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, shikoyat (protest) yuzasidan tushuntirish (e’tiroz) taqdim qilish muayyan muddat bilan cheklangan emas, biroq bu tushuntirish (e’tiroz) ish shikoyat (protest) bo‘yicha apellatsiya instansiyasi sudida ko‘rilishidan oldin taqdim etilishi mumkin.
12. Apellatsiya shikoyati bergan shaxs, FPKning 329-moddasiga muvofiq, o‘z shikoyatini to‘ldirish, o‘zgartirish va undan voz kechishga haqli.
Shikoyat bergan shaxs o‘z shikoyatidan voz kechish huquqidan shikoyat berilgan vaqtdan e’tiboran apellatsiya instansiyasi sudi maslahatxonaga kirgunga qadar bo‘lgan muddatda foydalanishi mumkin.
Sud apellatsiya shikoyatidan voz kechishni, agar bunday voz kechish qonunga zid bo‘lmasa yoki birovning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga xilof bo‘lmasagina, qabul qilishga haqli.
Agar hal qiluv qarori ustidan boshqa shaxslar shikoyat bermagan bo‘lsa, shikoyatdan voz kechish qabul qilinganida va protest qaytarib olinganida, sud ajrim chiqarib, apellatsiya tartibida ish yuritishni tugatadi.
Agar apellatsiya shikoyati bergan shaxsga protsessda tarafdorlik qilayotgan ishda ishtirok etuvchi shaxslar yoki uchinchi shaxslar berilgan apellatsiya shikoyatiga qo‘shilgan bo‘lsalar, apellatsiya shikoyatidan voz kechishning qabul qilinishi apellatsiya tartibida ish yuritishni tugatishga olib kelmaydi. Shikoyatga qo‘shilish haqidagi yozma ariza mustaqil shikoyat sifatida ko‘riladi.
13. Sudlarga shu narsa tushuntirib o‘tilsinki, FPKning 330-moddasiga asosan, apellatsiya shikoyati berilgan yoki protesti keltirilgandan keyin da’vogarning arz qilgan talablaridan voz kechishi, javobgarning da’vogar talablarini tan olishi va taraflarning kelishuv bitimi tuzishi yozma shaklda bayon etilib, apellatsiya instansiyasi sudiga topshirilishi lozim.
Da’vogar da’vodan voz kechgan yoki apellatsiya instansiyasi sudida taraflar o‘rtasida kelishuv bitimi tuzilgan hollarda sud xarajatlari masalasi FPKning 118-moddasida belgilangan tartibda hal etiladi.
Apellatsiya instansiyasi sudi da’vogarning da’vodan voz kechishini qabul qilishdan yoki taraflar o‘rtasidagi kelishuv bitimini tasdiqlashdan oldin, da’vogarga (taraflarga) FPKning 102-moddasida nazarda tutilgan huquqiy oqibatlarni tushuntirishi lozim.
Sudlarga shu narsa ham uqtirib o‘tilsinki, da’vogar arz qilgan talablaridan voz kechganda yoki apellatsiya instansiyasi sudi majlisida taraflar o‘rtasidagi kelishuv bitimi tasdiqlanganda, hal qiluv qarori bekor qilinishi, ish yuritish esa mazkur asoslarga binoan FPKning 330-moddasi talablariga rioya qilgan holda tugatilishi lozim.
Apellatsiya instansiyasi sudi kelishuv bitimini tasdiqlash haqidagi ajrimda uning shartlarini bayon etishi lozim.
14. Sudlar shuni nazarda tutishi joizki, apellatsiya instansiyasi sudi shikoyatdan voz kechishni qabul qilganida (protest qaytarib olinganida) ham, da’vogarning arz qilgan talablaridan voz kechishini qabul qilganida va taraflarning kelishuv bitimini tasdiqlaganida ham hal qiluv qarorining qonuniyligi hamda asosliligi masalasini muhokama qilib o‘tirmaydi.
15. Sudlarga tushuntirib o‘tilsinki, ishni apellatsiya instansiyasida ko‘rishning FPKning 331-moddasida nazarda tutilgan muddatini uzaytirish masalasi bo‘yicha tegishli sud raisi qaror chiqaradi.
16. Sudning ishda ishtirok etuvchi shaxslarni apellatsiya tartibidagi shikoyat yoki protestni ko‘rish vaqti va joyi to‘g‘risida xabardor qilishi majburiy ekanligi qonunda belgilanganligi sababli bu talablarni bajarmaslik FPKning 337-moddasiga muvofiq ishni ko‘rishni keyinga qoldirishga sabab bo‘ladi.
Sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarning ish ko‘rilishidan tegishlicha xabardor qilinganligi to‘g‘risida ma’lumotlar bo‘lgan taqdirda ham, ishda ishtirok etuvchi shaxslardan birortasining kelmaganlik sababini uzrli deb topsa, ishni ko‘rishni keyinga qoldirishga haqli.
Apellatsiya instansiyasi sudi ish ko‘rishni keyinga qoldirar ekan, ajrimda buning (ish ko‘rishni keyinga qoldirishning) sabablarini ko‘rsatishi shart.
17. Apellatsiya instansiyasi sudida FPKning 92 va 93-moddalarida nazarda tutilgan asoslarga muvofiq ish yuritishni to‘xtatib turish FPKning 7-bobida nazarda tutilgan tartibda amalga oshiriladi.
Apellatsiya instansiyasi sudi yurituvi to‘xtatib turilgan ish bo‘yicha ish yuritishni tiklash haqida ajrim chiqaradi va ishda ishtirok etuvchi shaxslarni sudlov hay’atida ish ko‘riladigan kun to‘g‘risida xabardor qiladi.
18. Taraflarning biri, uchinchi shaxs yoki ularning qonuniy vakili nizoli yoxud sudning hal qiluv qarori bilan aniqlangan huquqiy munosabatdan chiqib ketgan taqdirda (fuqaroning o‘limi, yuridik shaxsning qayta tashkil qilinishi, boshqa shaxs foydasiga talabdan voz kechish, qarzning boshqa shaxsga o‘tkazilishi va h.k.) apellatsiya instansiyasi sudi protsessual huquqiy vorislik FPKning 43-moddasiga asosan protsessning har qanday bosqichida amalga oshirilishi mumkinligini e’tiborga olgan holda, bunday shaxslar ularning huquqiy vorislari bilan almashtirilishiga yo‘l qo‘yadi hamda ularga ishga doir barcha materiallar bilan tanishishga imkon beradi.
19. Sudlar ishni apellatsiya tartibida ko‘rayotganda qonunga ko‘ra birinchi instansiya sudi ish uchun ahamiyatga molik holatlarni to‘liq tekshirgan-tekshirilmaganligini, sud aniqlangan deb hisoblagan va ish uchun ahamiyatga molik holatlarning isbotlangan-isbotlanmaganligini, hal qiluv qaroridagi xulosalar ishning haqiqiy holatlariga nechog‘lik muvofiqligini, moddiy yoki protsessual huquq normalari buzilgan-buzilmaganligi hamda ular to‘g‘ri qo‘llanilgan-qo‘llanilmaganligini, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998-yil 17-apreldagi “Sudning hal qiluv qarori haqida”gi qarorida bayon etilgan tushuntirishlarga rioya qilingan-qilinmaganligini aniqlashi lozim.
20. Sud chiqargan hal qiluv qarorining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini apellatsiya instansiyasi FPKning 332-moddasiga muvofiq to‘liq hajmda, shu jumladan shikoyat keltirmagan shaxslarga nisbatan ham, tekshiradi.
Sud chiqargan hal qiluv qarorini to‘liq hajmda tekshirish deganda, birinchi instansiya sudi tomonidan ishning haqiqiy holatlari to‘g‘ri aniqlangan-aniqlanmaganligini, moddiy va protsessual huquq normalari to‘g‘ri qo‘llanilgan-qo‘llanilmaganligini tekshirishni tushunmoq lozim.
Apellatsiya instansiyasi birinchi instansiya sudi chiqargan hal qiluv qarorining qonuniy va asosli ekanligini tekshirar ekan, yangi dalillarni o‘rganib chiqishi va yangi faktlarni aniqlashi mumkin.
21. Apellatsiya instansiyasi sudi yangidan taqdim qilingan hujjatlar va materiallarni (dalillarni) ko‘rish uchun qabul qilishga haqli. Bunda sud yangi taqdim qilingan dalillar birinchi instansiya sudida o‘rganilmaganligi sabablarini aniqlaydi. Ularning birinchi instansiya sudiga taqdim etilmaganligi sababi uzrli ekanligi (masalan, birinchi instansiya sudi ushbu dalillarni talab qilib olish va o‘rganish haqidagi iltimosnomani asossiz ravishda rad qilgan bo‘lsa) aniqlangach, apellatsiya instansiyasi sudi yangi dalillarga ishdagi materiallar bilan birgalikda baho beradi.
Sudlar shuni nazarda tutishi lozimki, FPK 57-moddasining talablariga ko‘ra dalillarni taqdim etish majburiyati taraflar va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar zimmasiga yuklatiladi, sud esa ularning iltimosnomasiga asosan dalillarni to‘plashda yordam ko‘rsatadi.
Yangidan taqdim qilingan dalillarni tekshirishni rad qilish sud tomonidan ajrimda asoslantirilishi lozim.
Sudlar shuni ham nazarda tutishi lozimki, qonun apellatsiya instansiyasi sudida ish holatlari tekshirilishi ishda ishtirok etuvchi shaxslarning tushuntirishlarini eshitish bilangina cheklanib qolmay, har qanday dalillar, agar birinchi instansiya sudiga ularni taraflar tomonidan taqdim qilish imkoniyati bo‘lmagan deb topilgudek bo‘lsa, mazmuni bo‘yicha tekshirilishiga, masalan, zarur hollarda, ishdagi mavjud dalillarning o‘qib eshittirilishiga, yangidan taqdim etilgan dalillar tekshirilishiga imkon beradi.
Ishda ishtirok etuvchi shaxslar birinchi instansiya sudida tekshirilgan dalillarni qaytadan tekshirish to‘g‘risida iltimos qilishga haqli.
Oldingi tahrirga qarang.
(22-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2015-yil 26-iyundagi 11-sonli qaroriga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan)
23. Apellatsiya instansiyasi sudida da’vogar da’vo talablari asosini yoki predmetini o‘zgartirgan taqdirda, apellatsiya instansiyasi sudi ko‘rib chiqilgan talablar yuzasidan sud chiqargan hal qiluv qarorining qonuniyligi va asosliligini tekshiradi hamda ayni bir vaqtda da’vogarga predmeti va asosi o‘zgartirilgan talab bo‘yicha da’vo bilan sudga umumiy tartibda murojaat qilish huquqini tushuntiradi.
Sudlar shuni nazarda tutishi joizki, da’vo predmetining o‘zgarishi da’vogarning javobgarga nisbatan moddiy-huquqiy talabi o‘zgarganligini anglatadi. Da’vo asosining o‘zgarishi esa, da’vogar javobgarga nisbatan arz qilingan talablarini asoslantirayotgan holatlar o‘zgarganligini bildiradi.
b) ishni yangidan ko‘rish uchun yubormasdan hal qiluv qarorini o‘zgartirishga yoki butunlay yoxud qisman bekor qilishga va yangi hal qiluv qarori chiqarishga;
v) FPK 314-moddasi ikkinchi qismining 1–8-bandlarida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lgan taqdirda, hal qiluv qarorini butunlay yoki qisman bekor qilishga va ishni birinchi instansiya sudiga yangidan ko‘rib chiqish uchun yuborishga;
g) hal qiluv qarorini butunlay yoki qisman bekor qilishga hamda FPKning 97 va 100-moddalarida ko‘rsatilgan asoslarga ko‘ra ish yuritishni tugatishga yoxud arizani ko‘rmasdan qoldirishga haqli.
Apellatsiya instansiyasi sudi ishni to‘liq hajmda tekshirar ekan, birinchi instansiya sudi tomonidan ish bo‘yicha chiqarilgan xususiy ajrimning qonuniyligi va asosliligini tekshirishga hamda ushbu ajrimning chiqarilishida xatolik bo‘lganligini aniqlagan taqdirda, uni bekor qilishga haqli.
25. Apellatsiya instansiyasi sudi, agar birinchi instansiya sudi ish holatlarini har tomonlama va to‘liq aniqlab, qonuniy hamda asosli hal qiluv qarori chiqargan degan xulosaga kelsa, hal qiluv qarorini o‘zgarishsiz, apellatsiya shikoyati yoki protestini esa qanoatlantirmasdan qoldiradi.
Bunda shikoyat yoki protest vajlari noto‘g‘ri yoxud hal qiluv qarorining bekor bo‘lishiga asos bo‘lmaydi, deb topilganligi sabablari ajrimda ko‘rsatib o‘tilishi lozim.
Apellatsiya instansiyasi sudi, agar u birinchi instansiya sudi tomonidan protsessual huquq normalari buzilishiga yo‘l qo‘yilganligini aniqlasa, normalarning bu taxlit buzilganligi chiqarilgan hal qiluv qarorining to‘g‘riligiga ta’sir qilmasa va ta’sir qilishi ham mumkin bo‘lmasa, ularni o‘z ajrimi yoki chiqargan xususiy ajrimida ko‘rsatib o‘tishga haqli, protsessual huquq normalari buzilganligi FPK 314-moddasining ikkinchi qismida nazarda tutilgan qoidaga ko‘ra hal qiluv qarorini so‘zsiz bekor qilishga asos bo‘ladigan hollar bundan mustasno.
26. Apellatsiya instansiyasi sudi ishdagi mavjud materiallar (dalillar), shuningdek qo‘shimcha taqdim qilingan hujjatlar (dalillar) asosida ish uchun ahamiyatga molik holatlarni aniqlasa, FPK 343-moddasining 2-bandiga asosan, ishni yangidan ko‘rish uchun yubormasdan hal qiluv qarorini o‘zgartirishga yoxud mazkur qarorni butunlay yoki qisman bekor qilishga va yangi hal qiluv qarori chiqarishga haqli.
27. Sudlarga shu narsa tushuntirib o‘tilsinki, yangi hal qiluv qarori deganda, birinchi instansiya sudi tomonidan chiqarilgan hal qiluv qarori mazmuniga zid bo‘lgan, taraflarning huquq va majburiyatlari to‘g‘risidagi sudning asosiy xulosasi o‘zgartirilgan hal qiluv qarorini tushunmoq lozim.
Hal qiluv qarorini o‘zgartirish deyilganda, hal qiluv qarori bo‘yicha undiriladigan summalar miqdorini o‘zgartirish, birinchi instansiya sudi tomonidan davlat boji miqdori noto‘g‘ri hisoblangan bo‘lsa, qo‘shimcha davlat boji undirish, hal qiluv qarorining qaror qismiga boshqa o‘zgartirishlar kiritish, shuningdek hal qiluv qarorining asoslantiruvchi qismidan tegishli bo‘lmagan qonun normalariga qilingan havolalarni chiqarib tashlash va hal qiluv qarorining asoslantiruvchi qismini qo‘llanilishi joiz bo‘lgan huquq normalariga qilingan havola bilan to‘ldirish tushunilishi lozim.
28. Apellatsiya instansiyasi sudi hal qiluv qarorini o‘zgartirganda, butunlay yoki qisman bekor qilganda hamda ish bo‘yicha yangi hal qiluv qarori chiqarganda o‘z ajrimida nizoli huquqiy munosabatlarga nisbatan qo‘llanilishi joiz bo‘lgan moddiy huquq normasiga havola etgan holda bunday qaror qabul qilinganligining sabablari va asoslarini bayon etadi.
Hal qiluv qarorida arz qilingan va birinchi instansiya sudi tomonidan tekshirilgan ba’zi talablar bo‘yicha xulosalarning mavjud emasligi aniqlangan taqdirda, apellatsiya instansiyasi sudi hal qiluv qarorini mazkur talablarga oid xulosalar bilan to‘ldirishga haqli.
29. Apellatsiya instansiyasi sudiga FPKning 213 va 215-moddalari talabiga muvofiq, aniqlangan ish holatlaridan kelib chiqib hal qiluv qarorini o‘zgartirish yoki yangi hal qiluv qarori chiqarish haqidagi ajrimda yo‘l qo‘yilgan arifmetik xatoni tuzatish, shuningdek ushbu ajrim tushunarli bo‘lmasa, uni qo‘shimcha ajrimda tushuntirish huquqi berilgan.
Ushbu masalalar ishda ishtirok etuvchi shaxslar sud majlisining o‘tkazilish vaqti va joyi haqida xabardor qilingan holda sud majlisida ko‘riladi. Biroq mazkur shaxslarning kelmasligi bu masalalarni hal etish uchun to‘sqinlik qilmaydi.
Apellatsiya instansiyasi sudi hal qiluv qarorini o‘zgartirar yoki uni butunlay yoxud qisman bekor qilar hamda yangi hal qiluv qarori chiqarar ekan, FPK 214-moddasining birinchi qismida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lsa, protsessual qonun mazkur normasining ikkinchi va uchinchi qismlarida belgilangan tartibda va muddatlarda qo‘shimcha ajrim chiqarishga haqli.
30. Sudlar shuni nazarda tutishi lozimki, protsessual huquq normalarini FPK 314-moddasi ikkinchi qismining 1–8-bandlarida ko‘rsatib o‘tilgan tarzda buzish hollarining istalgan birini apellatsiya instansiyasi sudi aniqlagan taqdirdagina birinchi instansiya sudining hal qiluv qarori albatta bekor qilinishi, ish esa birinchi instansiya sudiga yangidan ko‘rish uchun yuborilishi kerak.
Ish birinchi instansiya sudida ko‘rilayotganda FPKning 92-moddasida nazarda tutilgan ish yuritishni to‘xtatib turish uchun asoslar bo‘lgani holda ish birinchi instansiya sudi tomonidan mazmunan hal qilinganligi (bu asoslar apellatsiya shikoyati yoki protestini ko‘rib chiqish vaqtida ham saqlanib turgan bo‘lsa) hal qiluv qarorini bekor qilishga va ish yuritishni to‘xtatib turish zarurligi ko‘rsatilgan holda ishni yangidan ko‘rish uchun yuborishga asos bo‘lishini sudlar e’tiborda tutmog‘i lozim.
31. Apellatsiya instansiyasi sudi FPKning 97 va 100-moddalarida ko‘rsatilgan asoslar bo‘yicha hal qiluv qarorini butunlay yoki qisman bekor qilishga, ish yuritishni tugatishga yoki arizani ko‘rmasdan qoldirishga, agar apellatsiya instansiyasi sudida shunday qaror qabul qilinishiga sabab bo‘luvchi holatlar aniqlangan bo‘lsa, haqlidir.
32. Apellatsiya instansiyasi sudi, agar u ishni ko‘rayotganda ayrim mansabdor shaxslar yoki fuqarolar tomonidan qonuniylik va huquq-tartibot buzilganligi faktlarini aniqlasa, FPKning 19-moddasida belgilangan tartibga muvofiq xususiy ajrim chiqarib, tegishli organlar va mansabdor shaxslarga yuboradi.
33. Sudning har bir sud majlisi to‘g‘risida, shuningdek sud majlisidan tashqarida amalga oshirilgan har bir protsessual harakat haqida, FPKning 20-moddasi talablariga muvofiq, bayonnoma tuziladi.
Sudlarning e’tibori apellatsiya instansiyasi sudi majlisining bayonnomasi FPKning 21 va 22-moddalari talablariga muvofiq ravishda yuritilishi zarurligiga qaratilsin.
34. Belgilangan muddatda yoki o‘tkazib yuborilgan muddat tiklanganidan so‘ng berilgan apellatsiya shikoyati yoki protesti apellatsiya instansiyasiga ish boshqa shikoyat yoki protest bo‘yicha ko‘rib chiqilganidan keyin kelib tushsa, FPKning 345-moddasiga muvofiq sud ularni qabul qilishi va ko‘rib chiqishi shart.
Apellatsiya instansiya sudi bunday shikoyat yoki protestni ko‘rib chiqib, shikoyat yoki protest bo‘yicha chiqariladigan ajrim muqaddam chiqarilgan ajrimning o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishiga olib kelishi lozim degan xulosaga kelsa, ajrim chiqarib, ishni taqdimnoma bilan sud raisiga yuboradi, sud raisi bir yoxud har ikkala ajrim ustidan nazorat tartibida protest keltirish masalasini hal qiladi.
35. “Sudlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 33-moddasiga muvofiq, ish bo‘yicha apellatsiya tartibida ish yuritish kassatsiya tartibida ish yuritishni istisno qiladi. Apellatsiya tartibida shikoyat berilgan (protest keltirilgan) hal qiluv qarori ustidan berilgan kassatsiya shikoyati (protesti) ko‘rilmasdan qoldirilishi lozim.
Agar ish apellatsiya shikoyati (protesti) bo‘yicha apellatsiya instansiyasi sudi tomonidan ko‘rilmagan bo‘lsa, kassatsiya shikoyati (protesti) bergan shaxsga apellatsiya instansiyasi sudi majlisida tushuntirishlar (e’tirozlar) berish huquqi tushuntiriladi.
36. Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, quyidagilar ustidan apellatsiya tartibida shikoyat berilmaydi (protest keltirilmaydi):
2) saylovlar va referendumlarda ishtirok etayotgan fuqarolarning saylov huquqi buzilganligini aniqlagan sudlarning hal qiluv qarorlari ustidan;
3) birinchi instansiya sudlarining FPK normalarida ustidan shikoyat berish nazarda tutilmagan yoki ishni davom ettirishga to‘sqinlik qilmaydigan ajrimlari ustidan, shuningdek ish ko‘rishni keyinga qoldirish to‘g‘risida, shu jumladan nikohdan ajratish haqidagi ishlar bo‘yicha er-xotinga yarashish uchun muddat belgilanganligi munosabati bilan ish ko‘rishni keyinga qoldirish to‘g‘risida chiqarilgan ajrimlar ustidan.
37. O‘zbekiston Respublikasi FPKning 219-moddasiga asosan darhol ijro etilishi lozim bo‘lgan hal qiluv qarorlari ustidan apellatsiya tartibida shikoyat berish ularning ijrosini to‘xtatmaydi.
Hal qiluv qarorining bir qismi yoki qo‘shimcha hal qiluv qarori ustidan shikoyat berilganda, butun hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirmaydi, chunki apellatsiya instansiyasi sudi FPKning 332-moddasiga asosan birinchi instansiya sudining hal qiluv qarorini to‘liq tekshirishga haqli.
38. Birinchi instansiya sudining ajrimlari ustidan shikoyat berishning (protest keltirishning) FPK 346-moddasining birinchi qismida belgilangan o‘n kunlik muddat sud tomonidan ajrim taraflar va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga topshirilgan kundan e’tiboran hisoblanadi.
39. Sud majlisida ishtirok etmagan tarafga hal qiluv qarorini sirtdan chiqargan sudga shu hal qiluv qarorini qayta ko‘rish haqida FPKning 229-moddasiga muvofiq ariza berish huquqi berilganligi, unda (sud majlisida ishtirok etmagan tarafda) sirtdan chiqarilgan hal qiluv qarorini qayta ko‘rish haqidagi arizani qanoatlantirmay qoldirish to‘g‘risida sud chiqargan ajrim ustidan FPKning 232-moddasining ikkinchi qismiga asosan xususiy shikoyat berish huquqi borligidan kelib chiqiladigan bo‘lsa, sirtdan chiqarilgan hal qiluv qarori ustidan ayni bir vaqtda apellatsiya tartibida shikoyat berish imkoniyatini istisno qiladi.
40. Sirtdan chiqarilgan hal qiluv qarorini qayta ko‘rish haqidagi arizani qanoatlantirmay qoldirish to‘g‘risida sud chiqargan ajrimga xususiy shikoyat FPKning 37-bobida belgilangan tartibda beriladi va ko‘riladi.
41. Agar sirtdan chiqarilgan hal qiluv qarorini qayta ko‘rish haqidagi arizani FPK 233-moddasining 1-bandiga muvofiq qanoatlantirmay qoldirish to‘g‘risida sud chiqargan ajrimga berilgan xususiy shikoyatni ko‘rishda, sirtdan chiqarilgan hal qiluv qarorini bekor qilishning FPKning 234-moddasida nazarda tutilgan asoslari aniqlangudek bo‘lsa, apellatsiya instansiyasi sudi sirtdan chiqarilgan hal qiluv qarorini qayta ko‘rish haqidagi arizani qanoatlantirmay qoldirish to‘g‘risida sud chiqargan ajrimni hamda sirtdan chiqarilgan hal qiluv qarorini bekor qilib, ishni mazmunan ko‘rish uchun birinchi instansiya sudiga yuboradi.
Sirtdan chiqarilgan hal qiluv qarorining bekor qilinishi avvalgi tarkibdagi yoki boshqa tarkibdagi sud tomonidan ishni mazmunan ko‘rish tiklanishiga olib keladi.
Apellatsiya instansiyasi sudi, agar u sirtdan chiqarilgan hal qiluv qarori ustidan berilgan apellatsiya shikoyatini ko‘rayotganda sirtdan chiqarilgan hal qiluv qarorini bekor qilishning FPKning 234-moddasida nazarda tutilgan asoslari mavjudligini aniqlasa, sirtdan chiqarilgan hal qiluv qarorini bekor qilib, ishni mazmunan ko‘rishni tiklagan holda ko‘rib chiqish uchun uni o‘sha sudning o‘ziga yuborishga haqli.
42. Apellatsiya instansiyasi faoliyatini yaxshilash maqsadida sudlarga fuqarolik ishlarini apellatsiya tartibida ko‘rish amaliyotini izchil o‘rganib va umumlashtirib borish hamda bu yo‘nalishdagi materiallardan sudlarning ishida yo‘l qo‘yilayotgan xato-kamchiliklarni bartaraf etishda keng foydalanish tavsiya etilsin.
43. Plenumning ushbu qarori qabul qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2001-yil 1-iyundagi “Fuqarolik ishlarini apellatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida ko‘rish amaliyoti haqida”gi 4-son qarorining apellatsiya instansiyasi sudida ishlarni ko‘rish amaliyotiga taalluqli tushuntiruvlari qismi o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin.