Oldingi tahrirga qarang.
(qarorning nomi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
Iqtisodiy sudlar tomonidan mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda qonun hujjatlarini to‘g‘ri va bir xilda qo‘llash maqsadida “Sudlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 47-moddasiga asoslanib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumi qaror qiladi:
(muqaddima O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
1. Iqtisodiy sudlar mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (bundan buyon matnda FK deb yuritiladi), O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy protsessual kodeksi (bundan buyon matnda IPK deb yuritiladi), “O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, shuningdek boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga qat’iy amal qilishlari lozim.
(1-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
2. Konstitutsiyaning 54-moddasi va FKning 164-moddasiga ko‘ra, mulk huquqi shaxsning o‘ziga qarashli mol-mulkka o‘z xohishi bilan va o‘z manfaatlarini ko‘zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek o‘zining mulk huquqini, kim tomonidan bo‘lmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilish huquqidan iboratdir.
3. FKning 182-moddasiga muvofiq, mulk huquqining vujudga kelish asoslari quyidagilardan iborat: mehnat faoliyati; mol-mulkdan foydalanish sohasidagi tadbirkorlik va boshqa xo‘jalik faoliyati, shu jumladan mol-mulkni yaratish, ko‘paytirish, bitimlar asosida qo‘lga kiritish; davlat mol-mulkini xususiylashtirish; meros qilib olish; egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat; qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa asoslar.
Oldingi tahrirga qarang.
4. FK 11-moddasi birinchi qismining ikkinchi xatboshisida fuqarolik huquqlari huquqni tan olish yo‘li bilan himoya qilinishi belgilangan. IPK 26-moddasi birinchi qismining 6-bandiga ko‘ra iqtisodiy sud mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi nizolarni hal etadi.
(4-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
5. Agar mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi da’vo arizasini ish yuritishga qabul qilish jarayonida mulk huquqini tan olish jismoniy shaxsning huquqi va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatiga ta’sir etishi mumkinligi aniqlansa, ushbu da’vo arizasini qabul qilish IPK 154-moddasining 1-bandiga mos holda rad etiladi, bu holat da’vo arizasi ish yuritishga qabul qilingandan so‘ng aniqlansa, sud ish yuritishni IPK 110-moddasining 1-bandiga muvofiq tugatadi.
(5-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
6. Iqtisodiy sudlarining e’tibori mulk huquqini tan olish va yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni aniqlash to‘g‘risidagi ishlar bir-biridan protsessual jihatdan farq qilishiga qaratilishi lozim.
(6-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
Mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi ishlarda nizo mavjud bo‘lib, ular da’vo tartibida ko‘riladi va ularda taraflar (da’vogar va javobgar), shuningdek lozim bo‘lganda uchinchi shaxslar ham ishtirok etadi.
Yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni aniqlash to‘g‘risidagi ishlar iqtisodiyot sohasida tashkilotlar va fuqarolarning huquqlari vujudga kelishi, o‘zgarishi yoki bekor bo‘lishi uchun ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni aniqlash haqidagi arizalar asosida qo‘zg‘atiladi. Ushbu ishlar bo‘yicha nizo mavjud bo‘lmaganligi sababli ular arizachi va lozim bo‘lganda manfaatdor shaxslar ishtirokida ko‘rib chiqiladi. Bunday ishlarda javobgar bo‘lmaydi.
7. Agar da’vo arizasida mulk huquqini tan olish so‘ralgan bo‘lsa-da, ammo uning mazmunidan yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktni aniqlash talabi anglashilsa, sud da’vo talabini qanoatlantirishni rad qiladi.
Oldingi tahrirga qarang.
Sudlarning e’tibori yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktni aniqlash bilan bog‘liq ishlarni ko‘rishda arizachida mulkka egalik huquqini tasdiqlovchi hujjatning ilgari mavjud bo‘lganligi, biroq u yo‘qolgan va tiklash mumkin bo‘lmaganligi tegishli dalillar bilan isbotlangan taqdirda mulkka egalik huquqini emas, balki mulkni arizachiga egalik huquqi asosida tegishli ekanligini tasdiqlovchi hujjatlar bo‘lganlik fakti tasdiqlanishiga qaratilsin.
(7-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qaroriga asosan ikkinchi xatboshi bilan to‘ldirilsin)
8. Mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda sud mulkka nisbatan manfaatdor bo‘lgan boshqa javobgar yoki uchinchi shaxsni ishga jalb etish masalasini hal qilishi lozim. Ishga jalb qilinmagan shaxslar zimmasiga majburiyat yuklanishi mumkin emas.
Oldingi tahrirga qarang.
9. Iqtisodiy sudlarga tushuntirilsinki, FKning 232-moddasi va “O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni 33-moddasining to‘rtinchi qismi mazmunidan kelib chiqib, sudga mulkdor bo‘lmagan, ammo mol-mulkdan xo‘jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqi asosida foydalanayotgan shaxs ushbu mol-mulkka mulk huquqini tan olish haqida emas, balki unga xo‘jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqini tan olish to‘g‘risida murojaat qilsa, sud da’vo arizasini qaytarishga yoki uni qabul qilishni rad etishga haqli emas. Agar da’vo arizasining mazmuni va shakli IPK 149-moddasining talablariga muvofiq bo‘lsa, sud uni ish yuritishga qabul qilib, nizoni mazmunan ko‘rib chiqishi shart.
(9-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
10. Mulk huquqini vujudga keltiruvchi shartnoma yoki boshqa hujjatni notarial tasdiqlash yoxud uni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish talab qilingan holda, notariusga yoki davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun tegishli davlat organiga murojaat qilinmasdan, sudga mulk huquqini tan olish haqida da’vo kiritilsa, da’vo talabini qanoatlantirish rad qilinadi. Bunday holda da’vogarga notarius yoxud mulkka bo‘lgan huquqni davlat ro‘yxatidan o‘tkazuvchi tegishli davlat organiga murojaat qilish huquqi tushuntirilishi lozim.
Mulk huquqini tan olish haqidagi da’vo talabini qanoatlantirishning rad etilishi da’vogarning boshqa asoslar bo‘yicha qaytadan sudga murojaat qilishiga to‘sqinlik qilmaydi.
10.1. Agar sudga notarius yoxud tegishli davlat organi tomonidan oldi-sotdi shartnomasi (yoki boshqa hujjat)ni tasdiqlash yoki ro‘yxatdan o‘tkazish rad etilganligi asos qilinib, mulk huquqini tan olish haqida da’vo kiritilsa, uni qanoatlantirish rad qilinadi. Bunday holda da’vogarga notariusning notarial harakatni amalga oshirishni rad qilish to‘g‘risidagi qarori yoki shartnoma (yoki boshqa hujjat)ni tegishli davlat organining ro‘yxatdan o‘tkazishni rad etishi ustidan sudga shikoyat qilish huquqi tushuntiriladi.
11. FK 187-moddasining birinchi qismiga ko‘ra, mulkdor bo‘lmagan, lekin ko‘chmas mol-mulkka o‘n besh yil davomida yoki boshqa mol-mulkka besh yil davomida o‘ziniki kabi halol, oshkora va uzluksiz egalik qilgan shaxs bu mol-mulkka mulk huquqini oladi (egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat).
Bu muddatning o‘tishi sababli mulkka egalik qilib turgan shaxs mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi da’vo arizasi bilan sudga murojaat qilsa, avvalgi mulkdor ish bo‘yicha javobgar sifatida jalb etiladi.
Oldingi tahrirga qarang.
Agar ishni ko‘rish jarayonida qurilmaning o‘zboshimchalik bilan qurilganligi aniqlansa, sud FKning 187-moddasiga asosan bunday qurilmaga mulk huquqini belgilamaydi, FK 212-moddasining to‘rtinchi va beshinchi qismlaridagi holatlar bundan mustasno.
(11-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2016-yil 17-iyundagi 299-sonli qaroriga asosan uchinchi xatboshi bilan to‘ldirilgan)
Keyingi tahrirga qarang.
11.1. Avvalgi mulkdor mavjud bo‘lmasa yoki u mulkka amalda egalik qilgan shaxsga noma’lum bo‘lsa, bu shaxs mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi da’vo arizasi bilan emas, balki egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat davomida mulkdan o‘ziniki kabi halol, oshkora va uzluksiz egalik qilganligi faktini aniqlash to‘g‘risidagi ariza bilan sudga murojaat qilishga haqlidir. Bu holatda mulkka bo‘lgan huquqni davlat ro‘yxatidan o‘tkazuvchi tegishli organ ishga manfaatdor shaxs sifatida jalb qilinadi.
11.2. Egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat asosida mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda sudlar quyidagilarni e’tiborga olishlari lozim:
–– mol-mulkka egalik qilish halol hisoblanadi, agar mol-mulkka egalik qilishning asoslari g‘ayriqonuniy bo‘lmasa;
–– mol-mulkka egalik qilish oshkora hisoblanadi, agar shaxs mol-mulk uning egaligida ekanligini yashirmasa. Shaxs tomonidan mol-mulkni saqlash uchun qaratilgan choralarning ko‘rilishi ushbu mol-mulkni yashirish hisoblanmaydi;
–– egalik qilish uzluksiz hisoblanadi, agar egalik qilish FKning 187-moddasida nazarda tutilgan muddat davomida uzluksiz bo‘lsa. Mol-mulkning boshqa shaxsga vaqtincha egalik qilish uchun berilishi mazkur muddatning uzilishiga olib kelmaydi;
–– mol-mulkka o‘ziniki kabi egalik qilish shartnomasiz egalik qilishni anglatadi. Shu munosabat bilan mol-mulkka egalik qilish shartnomaviy majburiyatlar (ijara, saqlash, haqsiz foydalanish va boshqalar) asosida amalga oshirilgan hollarda FKning 187-moddasi qo‘llanilmaydi.
11.3. Egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddatning o‘tishi tufayli mulk huquqi vujudga kelganida avvalgi mulkdor mulk huquqini yo‘qotadi.
12. Iqtisodiy sudlarga tushuntirilsinki, o‘zboshimchalik bilan qurilgan bino va inshootlarga mulk huquqini tan olish haqidagi talab nizoli bo‘lganligi sababli, u yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni aniqlash to‘g‘risidagi arizalarni ko‘rish uchun belgilangan tartibda emas, balki da’vo tartibida, FKning 212-moddasi qoidalariga qat’iy rioya etilgan holda ko‘rib chiqilishi kerak.
(12-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
Oldingi tahrirga qarang.
(12.1-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2013-yil 5-dekabrdagi 255-sonli qaroriga asosan chiqarilgan)
12.2. FK 212-moddasining to‘rtinchi qismiga ko‘ra, shaxs o‘ziga qarashli bo‘lmagan yer uchastkasida o‘zboshimchalik bilan imorat qurgan bo‘lsa, uning bu imoratga nisbatan mulk huquqi sud tomonidan, basharti mazkur uchastka shu shaxsga qurilgan imorat uchun belgilangan tartibda beriladigan bo‘lsa, e’tirof etilishi mumkin.
Ushbu holatda sudlar unga yer uchastkasini ajratgan vakolatli organning hujjatini talab qilib olishi lozim.
Agar da’vogar o‘zboshimchalik bilan qurilgan imorat joylashgan yer uchastkasi belgilangan tartibda unga berilganligini tasdiqlovchi tegishli davlat organi qarorini yoki unga tenglashtirilgan boshqa hujjatni taqdim qila olmasa yoki tegishli davlat organi tomonidan o‘zboshimchalik bilan qurilgan imorat joylashgan yer uchastkasini da’vogarga ajratish rad qilingan taqdirda, sud da’vo talabini qanoatlantirishni rad qiladi.
Keyingi tahrirga qarang.
12.3. FK 212-moddasining beshinchi qismiga muvofiq imorat qurilgan yer uchastkasining mulkdori bo‘lgan, unga umrbod meros sifatida egalik qilayotgan, doimiy egalik qilayotgan va foydalanayotgan shaxsning ham o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratga nisbatan mulk huquqi sud tomonidan e’tirof etilishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
12.4. FK 212-moddasi oltinchi qismining mazmuniga ko‘ra, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratning saqlab qolinishi boshqa shaxslarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzmaydigan yoki fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘iga xavf tug‘dirmaydigan bo‘lsa, ushbu imoratga nisbatan mulk huquqi yuqorida keltirilgan moddaning to‘rtinchi va beshinchi qismlariga asosan sud tomonidan tan olinishi mumkin.
Keyingi tahrirga qarang.
Shu bois, o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratga nisbatan mulk huquqini tan olish haqidagi talab bilan sudga murojaat qilinganda, da’vogar qurilgan imoratlar arxitektura va qurilish normalari hamda qoidalariga javob berishi, imoratning saqlab qolinishi boshqa shaxslarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarining buzilishiga sabab bo‘lmasligi yoxud fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘iga xavf tug‘dirmasligini isbotlab berishi lozim.
Oldingi tahrirga qarang.
Qayd qilingan holatlarni sud o‘z tashabbusi bilan ishga boshqa davlat organlarini jalb qilmasdan, ulardan tegishli dalillarni talab qilmasdan, balki da’vogar tomonidan taqdim qilingan dalillarni IPKda belgilangan tartibda tekshirish yo‘li bilan aniqlaydi. Zarur hollarda, da’vogar tomonidan taqdim qilingan dalillarning haqqoniyligini tekshirish maqsadida, sud tegishli davlat organlarining vakilini mutaxassis sifatida jalb qilishga haqli.
(12.4-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
Agar da’vogar qayd etilgan holatlarni isbotlab bera olmasa, bunday holda da’vo asossiz hisoblanadi va uni qanoatlantirish rad qilinadi.
Oldingi tahrirga qarang.
Agar o‘zboshimchalik bilan qurilgan imorat arxitektura va qurilish normalari hamda qoidalariga javob berishi, imoratning saqlab qolinishi boshqa shaxslarning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarining buzilishiga sabab bo‘lmasligi da’vogar tomonidan isbotlab berilsa yoki bu holat sud tomonidan aniqlansa, nizoli imorat fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘iga xavf tug‘dirmasligi masalasiga sudlar huquqiy baho berishi lozim.
Sudlarning e’tibori FKning 212-moddasida shaxs o‘ziga qarashli bo‘lgan yer uchastkasida o‘zboshimchalik bilan qurgan imoratga nisbatan mulk huquqi sud tomonidan e’tirof etilishi mumkinligi nazarda tutilmaganligiga qaratilsin.
(12.4-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2016-yil 17-iyundagi 299-sonli qaroriga asosan beshinchi va oltinchi xatboshilar bilan to‘ldirilgan)
13. Xo‘jalik sudlari e’tiborga olishlari kerakki, da’vogarda mulk huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni boshqacha tarzda olishning imkoniyati bo‘lmasa va uni tan olish uchun dalillar yetarli bo‘lsagina, mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi da’vo talabi qanoatlantirilishi mumkin.
Agar mulk huquqini tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo‘lsa yoki mulk huquqini tasdiqlashning boshqa imkoniyati bo‘lsa, bunday holda da’vo talabini qanoatlantirish rad qilinadi.
14. Sudlar nazarda tutishlari lozimki, belgilangan tartibda ajratilgan yer uchastkasida qurilgan yangi bino va inshootlarga mulk huquqi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Bino va inshootlarga bo‘lgan mulk huquqi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan taqdirda, mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi da’vo talabini qanoatlantirish rad qilinishi lozim.
Oldingi tahrirga qarang.
15. Iqtisodiy sudlarga tushuntirilsinki, mustaqil ravishda tayyorlangan hamda yopiq joylarda foydalaniladigan texnologik transport vositalari, konlarda, shaxtalarda va karyerlarda ishlatiladigan maxsus transport vositalariga nisbatan mulk huquqini tan olish haqidagi ishlar ko‘rilishida, mazkur transport vositalarining chizmasi va konstruksiyasining harakatlanish xavfsizligi talablariga javob berishi to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi Davlat yo‘l harakati xavfsizligi xizmatining xulosasi, ruxsati hamda agregatlarning qonuniy xarid qilinganligini tasdiqlovchi hujjat mavjud bo‘lmaganda, bunday da’vo talabini qanoatlantirish rad qilinadi.
(15-band O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2018-yil 19-maydagi 17-sonli qarori tahririda)
16. Mulk huquqini tan olish to‘g‘risidagi da’vo talabi qanoatlantirilganda, hal qiluv qarorining xulosa qismida mulkning nomi, muhim belgilari va turgan joyi aniq ko‘rsatilishi lozim.