LexUZ sharhi
(O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2006-yil 3-fevraldagi 5-sonli qaroriga asosan kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan)
Mehnat vazifalarini bajarishi munosabati bilan xodimning hayoti va sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplash haqidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyotini umumlashtirish yakunlarini ko‘rib chiqib, qonunlarni to‘g‘ri va bir xilda qo‘llash maqsadida “Sudlar to‘g‘risidagi”gi Qonunning 17-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qaror qiladi:
1. Mehnat vazifalarini bajarishi munosabati bilan xodimning hayoti va sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplash bilan bog‘liq nizolarni hal qilishda sudlar O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik, Mehnat, Fuqarolik protsessual kodekslari va ushbu munosabatlarni tartibga soluvchi Vazirlar Mahkamasining 2005-yil 11-fevraldagi 60-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Xodimlarga ularning mehnat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq holda jarohatlanishi, kasb kasalliklariga chalinishi yoki salomatlikning boshqa xil shikastlanishi tufayli yetkazilgan zararni ish beruvchilar tomonidan to‘lash qoidalari” (bundan buyon matnda Qoidalar), Vazirlar Mahkamasining 1997-yil 6-iyundagi 286-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligini, boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to‘g‘risidagi Nizom”, Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 23-dekabrdagi 498-sonli qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi mablag‘larini shakllantirish va sarflash tartibi to‘g‘risidagi Nizom” bilan tartibga solinishi sudlarga tushuntirilsin.
Keyingi tahrirga qarang.
2. Sudlar xodimga yetkazilgan zarar o‘rnini qoplashga oid quyidagi nizolar bo‘yicha ishlarni ko‘radi:
b) ish beruvchi tomonidan xodimning sog‘lig‘iga shikast yetkazilganligi munosabati bilan bir yo‘la beriladigan nafaqani to‘lash va qo‘shimcha xarajatlarni qoplash haqidagi;
v) boquvchisi vafot etganligi munosabati bilan bir yo‘la beriladigan nafaqani to‘lash va yetkazilgan zararni qoplash haqidagi;
g) zararni qoplash miqdorini yoki boquvchisi vafot etganligi natijasida zarar to‘lovini olish huquqiga ega bo‘lgan fuqarolar sonini o‘zgartirish haqidagi;
d) Qoidalarda nazarda tutilgan shartlar va normalar bo‘yicha zarar to‘lovi miqdorini hisoblab chiqish haqidagi;
Keyingi tahrirga qarang.
e) qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi miqdorining oshirilishi munosabati bilan zararni qoplash miqdorini ko‘paytirish haqidagi;
Keyingi tahrirga qarang.
j) jabrlanuvchining sog‘lig‘iga shikast yetkazilganligi oqibatida berilgan vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik nafaqasi, ish haqidagi yo‘qotishni to‘liq qoplamagan yoki unga bunday nafaqa to‘lanmagan hollarda yetkazilgan zararni qoplash haqidagi;
z) qayta tibbiy guvohlantirishdan so‘ng sog‘liqqa shikast yetkazilganligi oqibatida yetkazilgan zarar to‘lovlarini to‘lash yoki qayta hisoblash haqidagi;
Keyingi tahrirga qarang.
k) sog‘lig‘iga shikast yetkazilganligi munosabati bilan xodimga, boquvchisi vafot etganligi munosabati bilan esa, uning oila a’zolariga yetkazilgan zararni undirish bilan bog‘liq boshqa nizolar.
3. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 197-moddasiga muvofiq, zararni undirish haqidagi arizani ish beruvchiga jabrlanuvchi xodim, u vafot etgan taqdirda esa, zarar to‘lovini olishga haqli bo‘lgan manfaatdor shaxslar beradi.
Xodim yoki manfaatdor shaxs ish beruvchining zararni to‘lash bo‘yicha chiqargan qaroridan rozi bo‘lmasa yoki belgilangan muddatda javob olmagan taqdirda, ular mazkur nizoni hal qilib berish uchun sudga da’vo bilan murojaat qilishlari mumkin.
Qayta tibbiy guvohlantirishdan o‘tgandan so‘ng yangi muddatga sog‘liqqa shikast yetkazilganligi oqibatida yetkazilgan zarar to‘lovlarini to‘lash haqidagi da’volar ham sud tomonidan birinchi marta ariza qabul qilish uchun belgilangan tartibda qabul qilinadi.
4. Sudlarga tushuntirilsinki, mayib bo‘lish yoki sog‘liqqa yetkazilgan boshqa shikastlanish yoxud boquvchisi vafot etganligi munosabati bilan to‘lanadigan zararni qoplash haqidagi da’volar O‘zbekiston Respublikasi FPKning 145, 241-moddalari talablariga muvofiq, da’vogarning tanlashi bo‘yicha javobgar doimiy yashab turgan yoki doimiy mashg‘ul bo‘lgan joydagi sudning yoxud da’vogar yashab turgan joydagi sudning sudloviga taalluqlidir.
Keyingi tahrirga qarang.
5. Mayib bo‘lish yoki sog‘liqqa yetkazilgan boshqa shikastlanish yoxud boquvchisi vafot etganligi natijasida kelib chiqqan zararlarni qoplash haqidagi da’vo arizalarini berishda da’vogarlar sud xarajatlarini to‘lashdan ozod etiladilar. Da’vo qanoatlantirilgan taqdirda, sud xarajatlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgardan undiriladi.
6. O‘zbekiston Respublikasi FKning 163-moddasi talabiga muvofiq, xodimning mehnat vazifalarini bajarish vaqtida ularga yetkazilgan shikastlar yoki boquvchining vafot etganligi munosabati bilan to‘lanadigan zararni undirish haqidagi talablarga da’vo muddati tatbiq qilinmasligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
Qayd etilganlarga ko‘ra, da’vo qilish muddati o‘tkazib yuborilgan degan asos bilan arizani qabul qilmaslikka, shuningdek da’voni rad qilishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Mehnat jarohati tufayli kasb layoqati yo‘qotilgandan yoki boquvchining vafotidan so‘ng uch yildan keyin keltirilgan da’vo talablari, ariza berilgan kunidan oldingi ko‘pi bilan uch yil bo‘yicha qondiriladi.
Sudlar yetkazilgan zarar summasini aniqlashda Qoidalarning 50-bandida nazarda tutilgan quyidagi tartibga amal qilishlari kerak:
a) jabrlanuvchilarga — ular mehnat jarohati oqibatida kasb bo‘yicha mehnatga layoqatini to‘liq yoki qisman yo‘qotgan kundan boshlab;
b) boquvchining vafoti tufayli zarar to‘lovini olish huquqiga ega bo‘lgan fuqarolarga — boquvchining vafot etgan kunidan, ammo faqat zarar to‘lovini olish huquqiga ega bo‘lingan vaqtdan boshlab to‘lanadi.
7. Ishni sudda ko‘rishga tayyorlashda sudlarning e’tibori nizoni hal qilish uchun zarur bo‘lgan dalillar doirasini aniqlab, ularni talab qilib olish uchun tegishli choralar ko‘rishga qaratilsin.
Jumladan, ish beruvchining yetkazilgan zararda aybdorligi va javobgarligini isbotlovchi dalil sifatida quyidagi hujjatlar ishga qo‘shilishi lozim: ishlab chiqarishda sodir bo‘lgan baxtsiz hodisa haqida dalolatnoma, sud hukmi va qarori, prokuratura, surishtiruv va dastlabki tergov organining qarori, mehnat-texnika inspektorining yoki mehnatni muhofaza qilish va mehnat haqidagi qonunchilikka rioya etilishini, salomatlikka yetkazilgan zarar sabablarini nazorat qilishni amalga oshiruvchi boshqa mansabdor shaxslar (organlar)ning xulosasi; kasb kasalligi to‘g‘risida tibbiy xulosa; aybdor shaxslarga ma’muriy yoki intizomiy jazo berish to‘g‘risidagi qaror; mehnat jarohati tufayli xodimga vaqtincha mehnat layoqatini yo‘qotganlik uchun nafaqa to‘lovi bilan bog‘liq xarajatlarni qoplash uchun ish beruvchi tomonidan davlat ijtimoiy sug‘urta budjetiga pul o‘tkazish to‘g‘risidagi kasaba uyushma qo‘mitasining, tuman (shahar) soliq inspeksiyalarining qarorlari.
Keyingi tahrirga qarang.
Kasaba uyushmasi qo‘mitasining yoki boshqa vakil qilingan vakolatli organ tomonidan berilgan jabrlanuvchining ayb darajasini aniqlash haqidagi xulosa ish bo‘yicha dalillardan biri hisoblanib, FPK 67-moddasiga muvofiq, ishda mavjud bo‘lgan boshqa dalillar majmui bilan birgalikda sud tomonidan baholanishi lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
Sudlar shuni nazarda tutishlari lozimki, ish beruvchining aybi faraz qilinadi. Ish beruvchi oshiqcha xavf manbai tomonidan zarar yetkazilishi hollaridan tashqari, yetkazilgan zarar uchun o‘zining aybdor emasligini isbotlab bergan taqdirda zararni qoplashdan ozod qilinishi mumkin.
8. Sudlarga tushuntirilsinki, xodim mehnatda mayib bo‘lishi, kasb kasalligi yoki mehnat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq holda sog‘lig‘iga boshqacha tarzda shikast yetishi sababli vafot etgan hollarda, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 192-moddasida belgilangan, yetkazilgan zararni talab qilish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar doirasini kengaytirib sharhlashga yo‘l qo‘yilmaydi.
Boquvchisi vafot etganligi munosabati bilan zararni qoplashga bo‘lgan huquq, xotin(er)ning yangidan nikoh tuzgan holatlarida ham saqlanib qoladi. Shuningdek, vafot etganning voyaga yetmagan bolalari boshqa shaxs tomonidan farzandlikka olinganda ham ularning zarar qoplanishini talab qilish huquqi saqlanib qoladi. Chunki, qonunda bunday holatlarda ushbu shaxslarga yetkazilgan zararni qoplash majburiyati bekor bo‘lishi nazarda tutilmagan.
— mehnat jarohati tufayli mehnatga layoqatsizlik darajasiga qarab ish haqi (yoki uning tegishli qismi) miqdorida jabrlanuvchiga pul to‘lanishi;
10. Ko‘rilgan zararni to‘lash miqdori jabrlanuvchining mehnat jarohati olguniga qadar oladigan ish haqiga nisbatan foizlarda, kasb bo‘yicha mehnatga layoqatsizlik darajasiga qarab belgilanadi.
Jabrlanuvchilarning mehnat jarohati tufayli mehnatga layoqatsizlik darajasi tibbiy-mehnat ekspertizasi komissiyasi (TMEK) tomonidan aniqlanadi.
Ish haqi yoki uning bir qismi to‘lanayotganda, jarohat olish tufayli tayinlangan nogironlik pensiyalari, shuningdek, mehnat jarohati olgunga qadar va undan keyin tayinlangan pensiyalarning boshqa turlari yetkazilgan zararni to‘lashda hisobga olinmaydi. Shuningdek, jabrlanuvchining jarohat olgandan keyingi ish haqi ham zararni to‘lashda hisobga olinmaydi. Bunda mehnatda mayib bo‘lgan jabrlanuvchilar-nogironlarga zararni qoplash uchun to‘lanadigan summa qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi miqdorining ellik foizidan kam bo‘lmasligi kerak.
Keyingi tahrirga qarang.
Zararni qoplash miqdori hisoblab chiqariladigan ish haqi tarkibida (turli ko‘rinishdagi bir yo‘la to‘lovlardan tashqari) ish (xizmat), shu jumladan, ish vaqtidan ortiqcha, bayram va dam olish kunlarida hamda o‘rindosh sifatida ishlaganlik uchun barcha to‘lovlar hisobga olinadi (foydalanilmagan ta’til uchun kompensatsiyalar, ishdan bo‘shatish vaqtidagi yordam puli va boshqalar bundan mustasno). Vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik hamda homiladorlik va tug‘ish munosabati bilan beriladigan ta’til davri uchun to‘lanadigan nafaqa hisobga olinadi.
Keyingi tahrirga qarang.
Etkazilgan zararni qoplash miqdorini belgilashda o‘rtacha oylik ish haqini hisoblash Qoidalarning 11—21-bandlariga muvofiq amalga oshiriladi.
11. Qoidalarning 27-bandiga muvofiq, vafot etgan boquvchining qaramog‘ida bo‘lgan va boquvchining vafoti tufayli zarar to‘lovini olish huquqiga ega bo‘lgan mehnatga layoqatsiz fuqarolar uchun zarar miqdori vafot etgan shaxsning o‘rtacha oylik ish haqi miqdoridan uning o‘ziga va qaramog‘idagi mehnatga layoqatli, ammo zarar to‘lovini olish huquqiga ega bo‘lmagan fuqarolarga to‘g‘ri keladigan ulushni chegirib tashlagan holda belgilanadi.
Zarar to‘lovini olish huquqiga ega bo‘lgan fuqarolarning har biriga beriladigan zarar to‘lovlari miqdorini aniqlash uchun boquvchi ish haqining ko‘rsatib o‘tilgan fuqarolarning hammasiga to‘g‘ri keladigan ulushi ularning soniga taqsimlanadi.
Boquvchini yo‘qotganlik tufayli zarar to‘lovini olish huquqiga ega bo‘lgan fuqarolar uchun ularga boquvchi vafoti tufayli tayinlangan pensiya, shuningdek boshqa pensiyalar, ish haqi,stipendiyalar va boshqa daromadlar zarar to‘lovi hisobiga kiritilmaydi. Bunda qaramoqda bo‘lgan har bir shaxs hisobiga beriladigan zarar to‘lovi miqdori qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi miqdorining ellik foizidan kam bo‘lishi mumkin emas.
Keyingi tahrirga qarang.
Ota-onaning ikkalasi ham vafot etgan taqdirda, bolalarga to‘lanadigan zarar miqdori ota-onaning ikkalasining birgalikdagi ish haqidan kelib chiqib hisoblanadi.
Keyingi tahrirga qarang.
12. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi 194-moddasining 1-qismiga muvofiq, xodimning sog‘lig‘iga shikast yetkazilganligi yoki uning vafoti munosabati bilan ish beruvchi tomonidan bir yo‘la beriladigan nafaqaning miqdori jamoa shartnomasida, agar bunday shartnoma tuzilmagan bo‘lsa, ish beruvchi bilan kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa organi o‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilanishi tufayli, mehnat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lmagan holda sog‘liqqa shikast yetkazilishi yoki boquvchining vafoti tufayli yetkazilgan zararni undirish haqidagi nizolarni ko‘rishda sud jamoa shartnomasini, bunday shartnoma tuzilmagan bo‘lsa, ish beruvchi bilan kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa organi o‘rtasidagi kelishuvni talab qilib olishi lozim.
Jamoa shartnomasi yoki ish beruvchi bilan kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa organi o‘rtasidagi kelishuvda bir yo‘la beriladigan nafaqa miqdori amaldagi qonun hujjatlarida belgilangan miqdordan kam bo‘lsa yoki miqdor ko‘rsatilmagan bo‘lsa yoxud bunday shartnoma, kelishuv tuzilmagan bo‘lsa, u holda bir yo‘la beriladigan nafaqaning miqdorini belgilash O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 194-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq hal qilinadi.
13. Jabrlanuvchi mehnatda mayib bo‘lishi sababli qo‘shimcha xarajatlar sarflagan bo‘lsa, ular ish beruvchi tomonidan Qoidaning 22—25-bandlarida belgilangan tartib va miqdorda qoplanadi.
Keyingi tahrirga qarang.
Agar jabrlanuvchi maxsus transport vositalari (qo‘l bilan boshqariladigan avtomobil, motorli aravacha) ga muhtoj bo‘lsa, ularni sotib olish natijasida yetkazilgan zarar TMEK tomonidan ko‘rsatilgan transport vositasi qiymati doirasida qoplanadi.
Maxsus transport vositalarini kapital ta’mirlash uchun sarflangan xarajatlar ham qayd etilgan tartibda qoplanadi.
Keyingi tahrirga qarang.
Qoidalarning 23-bandiga muvofiq, maxsus tibbiy parvarishga hamda uy sharoitidagi parvarishga muhtoj bo‘lgan jabrlanuvchiga, uy sharoitidagi parvarish bilan bog‘liq xarajatlar maxsus tibbiy parvarish xarajatlaridan tashqari qoplanadi.
Jabrlanuvchi kim tomonidan parvarish qilinganligi va bu xarajatlar haqiqatda sarflangan-sarflanmaganligidan qat’i nazar, bunday xarajatlarni qoplanishini talab qilish huquqiga ega.
14. Xodimning mehnat qobiliyati to‘liq yoki qisman yo‘qolishiga olib kelgan kasb kasalligining kelib chiqishida ish beruvchining aybi mavjud bo‘lgan taqdirdagina jabrlanuvchiga zarar undirib beriladi.
Binobarin, sudlar kasb kasalligi aniqlanganligi holatining o‘zi ish beruvchiga zararni qoplash majburiyatini yuklash uchun yetarli asos bo‘la olmasligini nazarda tutishlari lozim. Mazkur turdagi ishlarni ko‘rishda xodimda bunday kasallikning mavjudligini tasdiqlovchi yozma dalil (tibbiy-mehnat ekspertiza komissiyasi (TMEK) guvohlantirgan dalolatnoma, kasallik tarixidan ko‘chirma va boshqa)larni tekshirish bilan bir qatorda, sudlar ish beruvchi tomonidan mehnatni muhofaza qilish qoidalarini buzish hollari bor-yo‘qligiga har bir holatda alohida e’tibor berishlari shart.
15. Sudlarga tushuntirilsinki, jabrlanuvchiga ish beruvchi tomonidan zarar yetkazilganda, uning qo‘pol ehtiyotsizligi zararni qoplash haqidagi da’voni to‘liq rad qilishga asos bo‘la olmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 191-moddasi talabiga muvofiq, agar jabrlanuvchining qo‘pol ehtiyotsizligi zararning kelib chiqishi yoki ko‘payishiga sabab bo‘lsa, to‘lanishi lozim bo‘lgan zarar miqdori jabrlanuvchining aybi darajasiga mutanosib ravishda kamaytiriladi.
Jabrlanuvchining ehtiyotsizligi qo‘pol ehtiyotsizlik yoki zarar miqdoriga ta’sir qilmaydigan oddiy e’tiborsizlik masalasi har bir holda muayyan holatlardan kelib chiqib hal qilinishi kerak. Xususan, jabrlanuvchining mastlik holati yetkazilgan zarar bilan sababiy bog‘lanishda bo‘lib, uning kelib chiqishiga yoki ko‘payishiga olib kelgan taqdirda qo‘pol ehtiyotsizlik deb hisoblanishi mumkin.
Zararni to‘lashning qo‘shimcha turlariga, bir yo‘la nafaqa to‘lashga, shuningdek, boquvchisining vafoti tufayli yetkazilgan zarar to‘lovlariga nisbatan aralash javobgarlik qo‘llanilmasligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.
16. Oshiqcha xavf manbai tomonidan xodimning sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni ish beruvchi, basharti zarar uni bartaraf qilish mumkin bo‘lmagan kuchlar tufayli yoki jabrlanuvchining qasddan qilgan harakati oqibatida kelib chiqqanligini isbotlab berolmasa, to‘lashi shart.
Oshiqcha xavf manbai va uning egasi haqidagi tushuncha O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 999-moddasida batafsil yoritib berilganligini sudlar e’tiborda tutishlari lozim.
Keyingi tahrirga qarang.
17. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 187-moddasiga muvofiq, ma’naviy zarar (jismoniy yoki ruhiy azoblar) pul shaklida yoki boshqa moddiy shaklda hamda ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq ravishda, xodim mehnat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq holda vafot etgan taqdirda esa, ish beruvchi va vafot etgan xodimning oila a’zolari o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq ravishda belgilangan miqdorda qoplanadi.
Ma’naviy zararni qoplash usuli va miqdori haqida nizo vujudga kelganda, sudlar, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1022-moddasiga rioya qilishlari lozim.
Baxtsiz hodisa ma’naviy zararni qoplash nazarda tutilgan qonun amalga kiritilgandan keyin sodir bo‘lgan bo‘lsa, bunday holda jabrlanuvchiga yetkazilgan ma’naviy zarar qoplanadi. Chunki, bu qonun amalga kiritilgunga qadar sog‘lig‘iga shikast yetkazilishi yoki boquvchisi vafot etganligi munosabati bilan yetkazilgan zarar uchun qonunda bunday mulkiy javobgarlik turi belgilanmagan.
18. Korxona tugatilgan yoki qayta tashkil etilgan taqdirda, tegishli to‘lovlarni to‘lash majburiyati Qoidalarning 42-bandiga muvofiq, uning huquqiy vorisiga yuklanadi.
Korxona tugatilganda, zararni qoplash to‘lovlari summasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan tartibda Budjetdan tashqari pensiya jamg‘armasiga o‘tkazilmagan taqdirda zararni undirish haqidagi da’vo uning huquqiy vorisiga yoki yuqori turuvchi xo‘jalik organiga beriladi.
19. Mehnat vazifalarini bajarishi munosabati bilan xodimning hayoti va sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplash haqidagi ishlarni ko‘rishda, sudlar, zarar yetkazilishining sabablarini aniqlashga alohida ahamiyat berishlari, zarur hollarda ularga xususiy ajrim chiqarish yo‘li bilan munosabat bildirishlari lozim.
20. Qoraqalpog‘iston Respublikasi fuqarolik ishlari bo‘yicha Oliy sudi, fuqarolik ishlari bo‘yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudiga xodimga yetkazilgan zarar uchun ish beruvchining moddiy javobgarligi to‘g‘risidagi qonunchilikning sudlar tomonidan qo‘llanilishi amaliyotini umumlashtirib turishlari tavsiya etilsin.
Keyingi tahrirga qarang.